Το 1936 ήταν για την Ελλάδα μια πολύ ιδιαίτερη και παράδοξη χρονιά για περισσότερους του ενός λόγους. Ο πρώτος και πιο δυσάρεστος απ’ όλους τους άλλους, είναι ότι επιβλήθηκε η Δικτατορία της «4ης Αυγούστου». Ο δεύτερος και ο πλέον παράδοξος, ότι μέσα σε 11 μήνες, έχασαν τη ζωή τους έξι (6) πρωθυπουργοί. Ο τρίτος λόγος, ότι αποδυναμώθηκαν τα δύο μεγάλα κόμματα (Φιλελευθέρων και Λαϊκό) που έχασαν τους ηγέτες τους. Ειδικότερα για το Κόμμα των Φιλελευθέρων, η απώλεια του Ελευθερίου Βενιζέλου ξεπερνούσε τα στενά όρια του κόμματος (ο τέταρτος λόγος). Ο αναμφισβήτητος Εθνάρχης είχε συνδεθεί με το διπλασιασμό της Ελλάδος μετά τις μεγάλες νίκες στους Βαλκανικούς πολέμους, αλλά και με σπουδαίες διπλωματικές επιτυχίες (Συνθήκη των Σεβρών κ.ά.), την οικονομική ανόρθωση της χώρας μετά την Μικρασιατική καταστροφή και τις πολλές θεσμικές καινοτομίες στην κατεύθυνση του εκσυγχρονισμού της χώρας (ο πέμπτος λόγος).
Αξίζει να επισημανθεί επιπροσθέτως ότι έκτοτε η προοδευτική παράταξη μπήκε σε μια μακρά πολιτική περιδίνηση, με μακροχρόνιες εσωκομματικές έριδες και χρειάστηκε να περάσουν 45 ολόκληρα χρόνια από τον θάνατο του Βενιζέλου, μέχρι την άνοδο του Ανδρέα Παπανδρέου στην εξουσία και την ουσιαστική επανενοποίηση του ευρύτερου προοδευτικού χώρου.
Το 1936 ήταν η χρονιά με τις περισσότερες απρόσμενες απώλειες στην πολιτική σκηνή για την Ελλάδα, ενώ κάποιοι το χαρακτήρισαν ως «το έτος του ατυχούς πένθους», μολονότι όλοι αυτοί οι θάνατοι δεν φαίνεται να οφείλονται σε απλή συγκυρία. Μάλιστα, ο θάνατος του υπηρεσιακού πρωθυπουργού, καθηγητή Δεμερτζή, έφερε στο κεντρικό πολιτικό κάδρο τον Αντιπρόεδρο της κυβέρνησής του, Μεταξά, ο οποίος αμέσως μετά βρέθηκε στον πρωθυπουργικό θώκο, έχοντας λάβει ψήφο εμπιστοσύνης από τη Βουλή, ενώ λίγους μήνες μετά κατέλυσε τη Δημοκρατία. Ως εκ τούτου, πριν από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, είχαμε δύο πολύ σημαντικές συνταγματικές εκτροπές (τη βραχύβια δικτατορία του Θεόδωρου Πάγκαλου και εκείνη του Ιωάννη Μεταξά, την οποία επέβαλε όντας κοινοβουλευτικός πρωθυπουργός στις 4 Αυγούστου 1936). Δεν μπορούμε, όμως, να θεωρήσουμε τυχαίους τους ξαφνικούς «θανάτους» ενός νυν και πέντε πρώην πρωθυπουργών (σχεδόν όλοι από ανακοπή καρδιάς), μέσα στο «κοσμογονικό» 1936, που ουσιαστικά προλείαναν το έδαφος για τη Δικτατορία.
Πόσο συμπτωματικοί και φυσιολογικοί ήταν αυτοί οι θάνατοι, αλήθεια, με αφορμή τους οποίους ο Μάρκος Βαμβακάρης έγραψε ένα εξαιρετικό, σκωπτικό τραγούδι, άκρως πολιτικό; Ας προσπαθήσουμε να ξετυλίξουμε το κουβάρι ξεκινώντας από το… Βαμβακάρειον άσμα.
«Ο Μάρκος υπουργός»
Το τραγούδι του Μάρκου Βαμβακάρη «Οι πρωθυπουργοί» ή «Ο Μάρκος υπουργός» γράφτηκε και κυκλοφόρησε την άνοιξη του 1936, λίγο μετά το θάνατο, στις 13 Απριλίου, του τότε πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Δεμερτζή. Είχαν προηγηθεί δύο ακόμη θάνατοι πρωθυπουργών: του Γεωργίου Κονδύλη και του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Ο Βαμβακάρης στην αυτοβιογραφία του αναφέρει ότι τους «πρωθυπουργούς» τους τραγούδησε σε δίσκο πριν αναλάβει ο Ιωάννης Μεταξάς. Και ότι οριακά πρόλαβε και είπε το τραγούδι, γιατί μετά δεν θα περνούσε από τη λογοκρισία. Ακόμη, ο Μάρκος αναρωτιόταν πώς έγινε και πέθαναν τέσσερις-πέντε πρωθυπουργοί την ίδια χρονιά. Ο Βαμβακάρης μιλάει για τέσσερις-πέντε, αλλά το τραγούδι γράφτηκε την άνοιξη του 1936, που είχαν πεθάνει οι τρεις. Οι υπόλοιποι τρεις, πέθαναν μετά τη δημιουργία του τραγουδιού του, που έχει τα παρακάτω λόγια:
Επέθανε ο Κονδύλης μας
πάει και ο Βενιζέλος
την πούλεψε κι ο Δεμερτζής
που θα ‘φερνε ένα τέλος.
Όσοι γίνουν πρωθυπουργοί
όλοι τους θα πεθάνουν
τους κυνηγάει ο λαός,
απ’ τα καλά που κάνουν.
Βάζω υποψηφιότητα
πρωθυπουργός να γίνω,
να κάθομαι τεμπέλικα
να τρώω και να πίνω.
Και ν’ ανεβαίνω στη Βουλή
εγώ να τους διατάζω,
να τους πατώ τον ναργιλέ
και να τους μαστουριάζω.
Είναι ένα τραγούδι-ορόσημο στο συνολικά «ποικιλόμορφο» μουσικό έργο του Βαμβακάρη, που με αφορμή τους αλλεπάλληλους θανάτους πρωθυπουργών βρίσκει την ευκαιρία να σχολιάσει τους πολιτικούς και την πολιτική, με σκωπτική διάθεση. Αμφισβητεί, ουσιαστικά, την ικανότητα και το ρόλο τους στη βελτίωση της χώρας και του βιοτικού επιπέδου των πολιτών, βάζοντας και ο ίδιος «υποψηφιότητα πρωθυπουργός να γίνει, να κάθεται τεμπέλικα να τρώει και να πίνει». Και καταλήγει με ακόμη μεγαλύτερη διάθεση διακωμώδησης του πολιτικού συστήματος: «Και ν’ ανεβαίνω στη Βουλή / εγώ να τους διατάζω / να τους πατώ τον ναργιλέ / και να τους μαστουριάζω».
Το χρονικό των θανάτων και η Δικτατορία
31η Ιανουαρίου 1936: Θάνατος από καρδιά του Γεωργίου Κονδύλη, σε ηλικία 57 ετών. Είχε διατελέσει πρωθυπουργός το 1926 μετά την πτώση της δικτατορίας του Πάγκαλου και το 1935 κατόπιν πραξικοπήματος φιλοβασιλικών. Ο στρατηγός, ο οποίος ξεκίνησε στο στρατό από δεκανέας, εγκατέλειψε αιφνιδίως τα εγκόσμια κρατώντας, αντί για το ξίφος του, μια οδοντόβουρτσα. Φέρεται να είπε την ιστορική φράση «αν ήξερα πόσο ανόητοι είναι οι Έλληνες θα τους κυβερνούσα πολύ νωρίτερα και για πολλά χρόνια». Ήταν θαυμαστής του Μεγάλου Αλεξάνδρου και είχε σκοπό να γράψει ένα βιβλίο για τα κατορθώματά του, αλλά τον πρόλαβε ο θάνατος.
18 Μαρτίου 1936: Αφήνει στο Παρίσι την ύστατη πνοή του ο Ελευθέριος Βενιζέλος, σε ηλικία 71 ετών. Είχε υποστεί στις 13 Μαρτίου βαρύ εγκεφαλικό επεισόδιο, συνεπεία εξελιγμένης μορφής γρίπης. Έγινε επτά φορές Πρωθυπουργός και είχε ως σκοπό να διευρύνει τα εδαφικά σύνορα της χώρας, ώστε να ανακτήσει ο ελληνικός πολιτισμός τη χαμένη αίγλη του και να συμβάλει στην ολική αναμόρφωση του ελληνικού λαού. Εγκατέλειψε τα εγκόσμια άδοξα και αιφνίδια, στο Παρίσι, το οποίο είχε επιλέξει ο ίδιος ως τόπο αυτοεξορίας του.
13 Απριλίου 1936: Πεθαίνει από ανακοπή καρδιάς ο υπηρεσιακός πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Δεμερτζής, σε ηλικία 59 ετών. Έλαβε εντολή σχηματισμού κυβέρνησης από τον ίδιο τον βασιλιά Γεώργιο τον Β΄, προκειμένου να ηρεμήσουν τα πολιτικά πάθη και να επέλθει γαλήνη μετά τον χαμό του Ελευθέριου Βενιζέλου. Ωστόσο, δεν πρόλαβε να ασκήσει το αξίωμά του, καθώς έφυγε και ο ίδιος από ανακοπή καρδιάς, ανοίγοντας το δρόμο για τη δικτατορία του Ιωάννη Μεταξά.
17 Μαΐου 1936: Πεθαίνει από ανακοπή καρδιάς ο Παναγής Τσαλδάρης, ηγέτης του Λαϊκού κόμματος και πρωθυπουργός κατά διαστήματα από το 1932 έως το 1935. Όσο βρισκόταν εν ζωή, αποτελούσε ηγετική φυσιογνωμία του Λαϊκού κόμματος και της συντηρητικής παράταξης. Ακολουθούσε μετριοπαθή πορεία και δεν επιθυμούσε την επιστροφή στην ολιγαρχία, αλλά ούτε και την τακτική του Μεταξά. Ήταν απόλυτα υγιής και απεβίωσε αιφνιδίως σε ηλικία 68 ετών, ενώ συνεχίζονταν οι συζητήσεις για τη συγκυβέρνηση της χώρας από τα δύο μεγάλα αστικά κόμματα.
4 Αυγούστου 1936: Ο Βασιλιάς Γεώργιος Β’ εκδίδει δύο βασιλικά διατάγματα, το πρώτο εκ των οποίων επιτρέπει στο Μεταξά να εγκαθιδρύσει το απολυταρχικό και ανελεύθερο καθεστώς του.
15 Σεπτεμβρίου 1936: Αφήνει την τελευταία του πνοή ο Αλέξανδρος Ζαΐμης, σε ηλικία 81 ετών. Είχε κατά διαστήματα διατελέσει υπηρεσιακός πρωθυπουργός της χώρας (τουλάχιστον 6 φορές), ύπατος αρμοστής της αυτόνομης Κρητικής Πολιτείας και Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Κατέληξε στη Βιέννη από επιπλοκές, λόγω των οφθαλμολογικών θεραπειών, στις οποίες υποβαλλόταν.
17 Νοεμβρίου 1936: Απεβίωσε από ανακοπή καρδιάς ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου, ο οποίος είχε διατελέσει για ένα δίμηνο πρωθυπουργός το 1932. Ήταν σοσιαλιστής πολιτικός, αγροτικός μεταρρυθμιστής και ένας από τους πρωτεργάτες του Συντάγματος του 1927. Έφυγε σε ηλικία 60 ετών, ενώ βρισκόταν σε κατ’ οίκον περιορισμό λόγω του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου.
Ερωτηματικά
Τα ερωτηματικά για τόσους θανάτους πολιτικών και μάλιστα σε σύντομο χρονικό διάστημα δεν έχουν απαντηθεί, ωστόσο, η παραδοξότητα του φαινομένου σε κάποιες περιπτώσεις δημιουργεί εύλογους συνειρμούς. Πρώτος «έφυγε» ο υγιέστατος Γεώργιος Κονδύλης και ακολούθως ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο χαρισματικότερος ίσως πολιτικός του 20ού αιώνα. Σε λιγότερο από ένα μήνα από το θάνατο του Βενιζέλου, αποχαιρετά το μάταιο τούτο κόσμο ο διατελών πρωθυπουργός, καθηγητής Πανεπιστημίου, Κωνσταντίνος Δεμερτζής και στην εξουσία ανέρχεται ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησής του, Ιωάννης Μεταξάς. (Ο αρχηγός του μικρού κόμματος των «Ελευθεροφρόνων» που κινείται σε όλες τις εκλογικές αναμετρήσεις πέριξ του 3%, ενώ ο δρόμος προς την 4η Αυγούστου ανοίγεται πλέον διάπλατος). Ο Παναγής Τσαλδάρης «φεύγει» ένα μήνα μετά και ακολουθεί ο «οικουμενικός» Αλέξανδρος Ζαΐμης, (ο μοναδικός Έλληνας πολιτικός που τιμήθηκε με όλα τα «ύπατα αξιώματα», από βουλευτής μέχρι Πρόεδρος Δημοκρατίας). Ενδεχομένως, ο θάνατος του Ζαΐμη να ήταν ο μόνος εκ των έξι θανάτων που μπορεί να θεωρηθεί φυσιολογικός, λόγω και της προχωρημένης για την εποχή ηλικίας του Αχαιού πολιτικού. Τέλος και η καρδιά του Αλέξανδρου Παπαναστασίου τον εγκατέλειψε, με τον «συνήθη» τρόπο: ανακοπή!
Και επειδή πολλές υπόνοιες είχαν πέσει στον Ιωάννη Μεταξά, να προσθέσουμε ότι και ο δικός του θάνατος στις 29 Ιανουαρίου του 1941 (μόλις τρεις μήνες μετά το «ΟΧΙ»), θεωρήθηκε «ύποπτος». Όπως και του «διαδόχου» του Αλέξανδρου Κορυζή, στις 18 Απριλίου 1941, για τον οποίον η επίσημη εκδοχή περί αυτοκτονίας του (επειδή επί πρωθυπουργίας του μπήκαν οι Γερμανοί στην Ελλάδα), αμφισβητείται έντονα τα τελευταία χρόνια.
Έκτοτε, ο πολιτικός χρόνος είναι πυκνός: την απελευθέρωση από τους Γερμανούς ακολουθούν τα «Δεκεμβριανά» και ανήμερα των εκλογών του 1946, από τις οποίες απείχε το ΚΚΕ, ξεκινά ο αδελφοκτόνος εμφύλιος που θα τερματιζόταν, τυπικά, τον Αύγουστο του 1949. Επί της ουσίας όμως και με διάφορες μορφές συνεχίζονταν οι εμφύλιες διαμάχες (Μακρόνησος, Αη Στράτης, Γυάρος, στημένες δίκες και καταδίκες, εκτέλεση Μπελογιάννη κ.λπ.), σχεδόν μέχρι τη «Μεταπολίτευση». Και έχοντας συντελεστεί άλλη μία εθνική τραγωδία, αυτή της Κύπρου, στο τέλος της επονείδιστης Χούντας των Συνταγματαρχών, λίγο πριν την από την πολιτειακή μεταβολή του 1974.
Μιχάλης Κωνσταντής