Συναδέλφισσες – Συνάδελφοι,
Τον αγαπητό Μιχάλη Κωνσταντή, νομικό, δημοσιογράφο, πολιτικό και κοινωνικό αναλυτή, σύντροφο της συναδέλφισσας Μαρίας Κουρούνα, τον έχετε γνωρίσει οι περισσότεροι μέσα από τα εξαιρετικά του άρθρα με την ποικίλη θεματολογία, από τη λογοτεχνία και την ιστορία μέχρι το σχολιασμό της πολιτικής και κοινωνικής επικαιρότητας, ενώ αρκετοί μέσα από τις εκδρομές των Συλλόγων μας.
Μάλιστα, ο Μιχάλης είχε αρκετό καιρό να μας προσφέρει προς δημοσίευση κάποιο άρθρο του και οι ενδελεχείς αναλύσεις του και τα εξαιρετικά του αφιερώματα σίγουρα είχαν λείψει από τη θεματολογία των ιστοσελίδων μας.
Με μεγάλη μας χαρά σας ανακοινώνουμε τη δυναμική επιστροφή του Μιχάλη με ένα υπέροχο αφιέρωμα στον σπουδαίο Αυστριακό συγγραφέα Χέρμαν Μπροχ. Και αν πολλοί δεν τον έχετε ακουστά, αυτό ακριβώς το κενό έρχεται να καλύψει το αφιέρωμα του Μιχάλη, αφού μας παρουσιάζει αναλυτικά τόσο τη ζωή, όσο και το έργο ενός συγγραφέα που πλέον έχει αναγνωριστεί ως κορυφαίος, εστιάζοντας στα δύο πιο επιδραστικά και σημαντικά δημιουργήματά του.
Πάμε λοιπόν, μαζί, να γνωρίσουμε τον Χέρμαν Μπροχ και να ευχαριστήσουμε τον Μιχάλη που για μία ακόμα φορά διευρύνει τους λογοτεχνικούς μας ορίζοντες.
ΧΕΡΜΑΝ ΜΠΡΟΧ: Ο ΠΑΜΜΕΓΙΣΤΟΣ ΑΓΝΩΣΤΟΣ
Ο Χέρμαν Μπροχ είναι Αυστριακός συγγραφέας, που κυνηγήθηκε ανελέητα από τον Χίτλερ. Ένας μεγάλος πνευματικός άνδρας με το δικό του ξεχωριστό αποτύπωμα στη Λογοτεχνία, ο οποίος στη χώρα μας παραμένει σχεδόν άγνωστος, παρόλο που άφησε τόσο σπουδαίο έργο πίσω του. Ένας συγγραφέας που θεωρείται, πλέον, ισοϋψής με τον Μαρσέλ Προυστ και τον Τζέημς Τζόυς.
Ο Χέρμαν Μπροχ άφησε παρακαταθήκη στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος και του παγκόσμιου πολιτισμού -πέραν όλων των άλλων- δύο έργα μνημειώδη. Δύο ανυπέρβλητα έργα, που χωρίς κανέναν ενδοιασμό θα τα κατέτασσα ανάμεσα στα 10-15 σπουδαιότερα μυθιστορήματα, από την εποχή του Βοκάκιου και του Ραμπελαί μέχρι σήμερα. Τα δύο αυτά λογοτεχνικά αριστουργήματα είναι το «Βιργιλίου θάνατος» και οι «Υπνοβάτες». Τα διάβασα σε διαφορετικές εποχές αλλά τα αναπολώ πάντα με απροσμέτρητη νοσταλγία.
Ο Χέρμαν Μπροχ γεννήθηκε την 1η Νοεμβρίου 1886 στη Βιέννη, από μια ευημερούσα εβραϊκή οικογένεια και πέθανε στις 30 Μαΐου 1951 στο Νιου Χέιβεν του Κονέκτικατ, στις ΗΠΑ. Το 1932 εκδίδεται το πρώτο του μυθιστόρημα, «Οι Υπνοβάτες», το οποίο όμως, λόγω της κατάστασης που επικρατούσε στην Γερμανία και την Αυστρία εκείνη την εποχή, το επισημαίνουν μόνον οι λογοτεχνικοί κύκλοι. Αμέσως μετά την προσάρτηση της Αυστρίας από τους Ναζί, ο Μπροχ συλλαμβάνεται αλλά αποφυλακίζεται με την παρέμβαση των φίλων του και ιδίως του Τζέημς Τζόυς. Μεταναστεύει στην Αμερική όπου και τελειώνει το πιο σημαντικό του έργο, «Βιργιλίου Θάνατος». Εκτός από μυθιστορήματα έγραψε και ποιήματα, θεατρικά έργα, καθώς και κριτικά και φιλοσοφικά δοκίμια. Θα επικεντρωθούμε εδώ μόνο στα δύο κορυφαία του έργα, «Βιργιλίου Θάνατος» και «Υπνοβάτες».
«Βιργιλίου Θάνατος»
Υπάρχει μια ανώτερη τέχνη, η πιο υψηλή, η πιο δύσκολη και πιο επικίνδυνη στην άσκησή της απ’ όλες τις άλλες: η Τέχνη του θανάτου. Ο ποιητής Βιργίλιος, καταπονημένος από τη ζωή και τις απαιτήσεις της, φτάνει στα έσχατα όριά του αντιμετωπίζοντας το τραγικότερο δίλημμα που μπορεί να αντέξει η ανθρώπινη συνείδηση. Στην πάλη του με το παρελθόν και τις περιπλοκές της δημιουργίας, ο Μπροχ μας χαρίζει -με την ακριβή πέννα ενός συγγραφέα εφάμιλλου του Τζέιμς Τζόις- μια «Οδύσσεια» όπου η Ιθάκη δεν είναι πια τίποτα άλλο από μια σκιά ή η σκιά μιας σκιάς. Καθόλου τυχαία, άλλωστε, το «Βιργιλίου Θάνατος» στάθηκε δίπλα στον «Οδυσσέα» του Τζόις, όσον αφορά το εκτόπισμα και το δυσερμήνευτο περιεχόμενό του.
Ο αναγνώστης που θα αφεθεί στην περιπέτεια της ανάγνωσης αυτού του συναρπαστικού έργου θα πρέπει να διαθέτει υπομονή και επιμονή, όπως απαιτούν όλα τα έργα ατμόσφαιρας και αναπεπταμένου πεδίου και να μη φοβηθεί από τον όγκο και την πυκνότητα του αριστουργήματος του Μπροχ. Πολύ σύντομα θα συνειδητοποιήσει ότι βρίσκεται στα άκρα της έκφρασης, στα άκρα ενός παλλόμενου γλωσσικού, φιλοσοφικού και ποιητικού σύμπαντος που στιγμές-στιγμές φαντάζει μεγαλύτερο και από την ίδια τη ζωή.
Tο «Βιργιλίου Θάνατος» του Μπροχ είναι ένα από τα τέσσερα βιβλία που συνοψίζουν τις αρχές της δημιουργίας και τη συνάφεια φιλοσοφίας και ποιητικής πράξης, επανατοποθετώντας τον ποιητή στο κέντρο και την αρχή του κόσμου. Το ερμητικό αυτό δημιούργημα του Χέρμαν Μπροχ, δικαίως θεωρείται ως ένα από τα κορυφαία έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας: ένα μανιφέστο για την ουσία της ύπαρξης, ένα υπεριστορικό γλωσσικό κατασκεύασμα κι ένα φιλοσοφικό ποίημα για την ίδια τη δημιουργία του κόσμου. Εξ’ ου και το ότι χωρίζεται σε τέσσερις ενότητες (Ύδωρ, Πυρ, Γη και Αιθέρας), ανάλογες με τα τέσσερα φιλοσοφικά στοιχεία που εξηγούν την ύπαρξη του κόσμου.
Ο Μπροχ ξεκίνησε να το γράφει τον Μάρτιο του 1936 στην Αυστρία και τελικά συνέχισε τη συγγραφή του μετά τη φυλάκισή του από το χιτλερικό καθεστώς -από όπου διέφυγε ύστερα από την καθολική υποστήριξη των διανοουμένων και των ανθρώπων του πνεύματος. Τελικά, το ολοκλήρωσε το 1944 στη Νέα Υόρκη.
«Οι Υπνοβάτες»
Η τριλογία του Χέρμαν Μπροχ, «Υπνοβάτες», θεωρείται επίσης ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της σύγχρονης λογοτεχνίας. Πρόκειται για μια τεράστια νωπογραφία που καλύπτει 30 χρόνια (1888-1918) από την ιστορία της Γερμανίας και όπου έρχονται να συναντηθούν η μυθιστορηματική αφήγηση με την ποίηση και τη φιλοσοφία. Ο Μπροχ στον πρώτο τόμο ζωντανεύει με απαράμιλλη δεξιοτεχνία το τέλος του 19ου αιώνα και το λογοτεχνικό στυλ της εποχής αφηγούμενος την ιστορία του Γιόαχιμ Φον Πάσενοβ, που η οικογένειά του τον αναγκάζει να γίνει αξιωματικός παρά τη θέλησή του. Ο ήρωας όταν αρχίζει το βιβλίο έχει πλέον ενστερνιστεί τα σαθρά ιδεώδη του Πρωσικού μιλιταρισμού και ζει σε μια ατμόσφαιρα νοσηρού ρομαντισμού. Η γνωριμία του με μια γυναίκα ελευθερίων ηθών, τη Ρουτσένα, η φιλία του με τον Φον Μπέρτραντ, που εγκατέλειψε το στρατό για να γίνει επιχειρηματίας, καθώς και η επιθυμία του πατέρα του να παντρευτεί την κόρη των γειτόνων τους, την Ελίζαμπετ, και να επιστρέψει στο πατρικό του σπίτι, τον φέρνουν αντιμέτωπο με ορισμένα διλήμματα. Μέσα από αυτά τα τυραννικά για τον ήρωα ερωτήματα ο Μπροχ αφήνει να διαφανεί το ρήγμα που έχει δημιουργηθεί στην κοινωνική συνοχή ενός κόσμου που αργοπεθαίνει και προαγγέλλει την επερχόμενη αποσύνθεση. Οι «Υπνοβάτες», μυθιστόρημα επιβλητικό μα και προφητικό, καθώς το κεντρικό του θέμα, η κατάρρευση των ηθικών αξιών, προοιωνίζεται την άνοδο του Ναζισμού, είναι ένα πολυσύνθετο έργο που ο Μίλαν Κούντερα το χαρακτηρίζει ως «τον ακρογωνιαίο λίθο της παράδοσης του σύγχρονου Ευρωπαϊκού μυθιστορήματος».
Με το δεύτερο τόμο των «Υπνοβατών», αρχίζει να διαφαίνεται το μυθιστορηματικό οικοδόμημα που επιχειρεί να στήσει ο Μπροχ. Γιατί, πέρα από τις επιμέρους λογοτεχνικές αρετές του έργου, ο αναγνώστης διακρίνει πλέον τους αρμούς της σύνθεσης του συγγραφέα. Ο Ες μοιάζει με τον Γιόαχιμ φον Πάσενοβ, στο βαθμό που νιώθει χαμένος σε έναν κόσμο που δεν τον αντιπροσωπεύει και προσπαθεί να αλλάξει τη μοίρα του. Διαφέρει γιατί, αντίθετα με αυτόν, δεν διαθέτει κανενός είδους στήριγμα. Έτσι, επιχειρεί να δημιουργήσει ο ίδιος ένα σύστημα αξιών, που οι δυο κύριοί του άξονες είναι η δικαιοσύνη και ο έρωτας. Ο Μπροχ, παρουσιάζοντας ανάγλυφα το αδιέξοδο της λογικής του παραλογισμού προλειαίνει το έδαφος για τον τρίτο τόμο, στον οποίο, κατακερματίζοντας τη συμβατική αφήγηση, θα αναλύσει τις βαθύτερες συνέπειες της κατάρρευσης του συστήματος των αξιών.
Το “1918, Χουγκενάου ή ο Ρεαλισμός” αποτελεί τον τρίτο τόμο με τον οποίο και ολοκληρώνονται «Οι Υπνοβάτες» του Μπροχ. Το βιβλίο αρχίζει με τη λιποταξία του Χουγκενάου, ενός Αλσατού επιχειρηματία. Στην προσπάθειά του να απομακρυνθεί από το μέτωπο και να βρει καταφύγιο σε ασφαλές μέρος, μέχρι να τελειώσει ο πόλεμος, ο Χουγκενάου φτάνει σε μια μικρή πόλη. Εκεί θα συναντήσει τους ήρωες των δύο προηγούμενων τόμων, τον Γιόαχιμ φον Πάσενοβ, στρατιωτικό διοικητή, και το Ες, που έχει γίνει διευθυντής τοπικής εφημερίδας. Η σύγκρουση του Χουγκενάου τόσο με τον πρώτο όσο και με τον δεύτερο θα έχει τραγικές συνέπειες. Εκτός όμως από αυτή την ιστορία, που συνιστά τον κορμό του μυθιστορήματος, ταυτόχρονα εξελίσσονται και άλλες παράλληλες ιστορίες. Οι «Υπνοβάτες, με την ενοποίηση όλων αυτών των στοιχείων, δεν δημιουργούν μόνο ένα νέο τύπο μυθιστορήματος που βασίζεται στο ιστορικο-φιλοσοφικό τους περιεχόμενο, την ποιητική ματιά, την επιστημονική ακρίβεια και την προφητική διορατικότητα, αλλά αποτελούν ορόσημο και καμπή στην τέχνη της μυθιστορηματικής αφήγησης.
Μιχάλης Κωνσταντής