Μιλάμε, αλλά δεν επικοινωνούμε. Παράγουμε, αλλά δε δημιουργούμε. Επιβιώνουμε, αλλά δεν οραματιζόμαστε. Παριστάνουμε ότι ακούμε, αλλά δεν το κάνουμε. Γράφουμε, αλλά δε σκεφτόμαστε. Κινούμαστε , αλλά δεν αισθανόμαστε.
Έχουμε καιρό να φιλοξενήσουμε στην ιστοσελίδα μας τον αγαπητό Μιχάλη Κωνσταντή και χαιρόμαστε πολύ που για μία ακόμα φορά μας εμπιστεύτηκε προς δημοσιοποίηση τις σκέψεις του για το λεγόμενο «αιώνα της σιωπής». Ο Μιχάλης επισημαίνει την παρακμή του Λόγου και της Τέχνης που στον τρέχοντα αιώνα μοιάζουν να βρίσκονται στο ναδίρ (σε αντίθεση με τις θετικές επιστήμες που έχουν κυριαρχήσει σε απόλυτο βαθμό). Όμως, πού βαδίζει η ανθρωπότητα χωρίς Λόγο και Τέχνη; Δυστυχώς η απάντηση είναι θλιβερή και οι ολέθριες συνέπειες είναι εμφανείς από άκρη σε άκρη του κόσμου.
Και ενώπιον της τραγικής πορείας που έχει πάρει η ανθρωπότητα, παραμένουμε βουβοί. Αρεσκόμαστε να κάνουμε αισθητή την παρουσία-απουσία μας μέσα από την κενότητα των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, προς άγρα των αδυσώπητων «λάικ»…
Είναι μονόδρομος η άνθιση εκ νέου του Λόγου, της Σκέψης, της Τέχνης, της Δημιουργίας, για να ανακαλύψουμε τις αξίες που θα μας οδηγήσουν στην έξοδο από τον αιώνα της σιωπής. Αλλιώς θα σωπάσουμε για πάντα…
Ο αιώνας της σιωπής
Ζούμε στον αιώνα της σιωπής. Ζούμε στην εποχή μιας ιδιότυπης παρακμής, όπου σιωπούν όσοι θα είχαν κάτι να πουν και θορυβούν ασυστόλως εκείνοι που δεν έχουν να πουν απολύτως τίποτα.
Από την Αναγέννηση και τον «αιώνα των Φώτων», ζούμε πλέον σε μια εποχή αδιανόητης σιωπής, σχεδόν «βουβαμάρας». Οι πνευματικοί ταγοί και οι διανοούμενοι, (όσοι τέτοιοι έχουν απομείνει τέλος πάντων), κρύβονται ή έχουν μπει στο καβούκι τους, αφήνοντας το πεδίο ελεύθερο στους καιροσκόπους και τους θιασώτες του «τίποτα».
Ζούμε στον αιώνα της σιωπής, παρά την αποκρουστική και αντιαισθητική οχλαγωγή του. Μια οχλοβοή που πηγάζει από το διαδίκτυο με τα ποικιλώνυμα «σόσιαλ μίντια», όπου γράφονται και ακούγονται οι πλέον αστείες και επικίνδυνες, στην ιστορία του πολιτισμού, δοξασίες.
Ζούμε μέσα σε έναν σύγχρονο Πύργο της Βαβέλ, όπου η παγκόσμια ασυνεννοησία έχει καταστεί όρος εκ των ων ουκ άνευ. Και μέσα σε όλο αυτό το πρωτόγνωρο πλαίσιο, μαζί με τις γλώσσες πεθαίνουν οι Τέχνες και η Φιλοσοφία, αλλά και οι Επιστήμες, με εξαίρεση κάποιες από τις Θετικές.
Η Αναγέννηση ως στιγμή γέννησης της σύγχρονης επιστήμης, φέρνει για πρώτη φορά μετά την αρχαιότητα το φυσικό αντικείμενο στην άμεση εμβέλεια των ανθρώπων. Σήμερα όμως ο δρων άνθρωπος βρίσκεται έκθετος στη ζωή και ανήμπορος να πιάσει το κουβάρι από εκεί που το άφησαν, οι λαμπρές προγενέστερες εποχές στην ιστορία του Πολιτισμού.
Ο δρων άνθρωπος, σήμερα, είναι με την πιο βαθιά έννοια της λέξης, βουβός. Η ομιλία του εξυπηρετεί μόνο τη συνεννόηση, είναι πραγματικά, με την πλέον πλατιά έννοια της λέξης, ένα απλό σήμα επικοινωνίας, ένα είδος «εμπορικής αλληλογραφίας».
Ο άνθρωπος σήμερα δεν μιλάει για ανώτερα πράγματα, αλλά ούτε και για την ουσία των πραγμάτων. Κάνει τα πάντα μηχανικά και λειτουργεί διεκπεραιωτικά, προστατεύοντας παντοιοτρόπως, μόνον αυτό που θεωρεί ως ζωτικό του χώρο.
Ποτέ ως τώρα ο κόσμος δεν επηρεαζόταν σε τέτοιο βαθμό από τις εικόνες και τους ήχους, επιλέγοντας με τη συνδρομή και των «σόσιαλ μίντια», να ζει σε μια «εικονική πραγματικότητα».
Και με τη διανόηση τι γίνεται, λοιπόν, σε αυτούς τους χαλεπούς καιρούς; Ο σύγχρονος διανοούμενος είναι ένας θλιβερός παρείσακτος, καθώς και στη σφαίρα της διανόησης διακρίνεται ευκρινώς η περιφρόνηση για τον Λόγο.
Και αν οι Θετικές Επιστήμες συνεχίζουν να κάνουν θαύματα τις τελευταίες δεκαετίες, ο χώρος των Τεχνών και των ανθρωπολογικών επιστημών βρίσκεται σε τραγική υποχώρηση. Πολλά χρόνια πριν, ο Καντ, προέβλεψε αυτήν την εξέλιξη, θεωρώντας ότι επιστήμες είναι μόνον εκείνες που εμπεριέχουν μαθηματικά: δηλαδή που εκφράζονται με μαθηματικό τρόπο. Ως εκ τούτου, από την άποψη του Λόγου, ακόμη και οι Επιστήμες έχουν βουβαθεί.
Μήπως τελικά όσοι κοπιάζουν για το Λόγο, για τη γλωσσική έκφραση, υπερασπίζονται «χίμαιρες και αυταπάτες», μια πέρα ως πέρα χαμένη υπόθεση; Μήπως η συζήτηση για την ουσία των πραγμάτων έχει μεταβληθεί στο επίπεδο της διανόησης, σε άνευ περιεχομένου φλυαρία;
Τα εκπαιδευτικά συστήματα των περισσότερων προηγμένων χωρών στηρίζονται σχεδόν αποκλειστικά στις Θετικές Επιστήμες. Τηρώντας ολοένα και πιο εχθρική στάση προς τη διανόηση γενικά. Και όταν παρατηρούμε τη σημερινή στάση της Φιλοσοφίας, ή τουλάχιστον εκείνου του κλάδου που κατέχει ένα είδος ηγετικής θέσης, δηλαδή τον νέο-θετικισμό, ήδη αυτός ο όρος μας φανερώνει ότι και εδώ οι απαντήσεις στρέφονται προς την ίδια κατεύθυνση. Στον κόσμο δεν υπάρχουν μεμονωμένα φαινόμενα. Και ακριβώς η επισκόπηση αυτής της φιλοσοφίας του νεοθετικισμού αλλά και των όποιων μεταγενέστερων, φανερώνει ότι οι δυνατότητες απαντήσεων που παρέχει δεν είναι επαρκείς.
Ταυτοχρόνως γίνεται εμφανής και η φοβερή πενία στην οποίαν έχει περιέλθει η Φιλοσοφία, σήμερα. Χωρίς να έχει σημαντικά επιστημονικά θεμέλια, η Φιλοσοφία αυτή ήταν κατά κάποιον τρόπο μια περιδίνηση γύρω από το ίδιο σημείο. Οι προγενέστερες εποχές υπερτερούσαν γιατί διέθεταν ένα ισχυρό ορθολογικό σύστημα αξιών, ενώ αυτό που βιώνουμε σχεδόν μετά τον πόλεμο, είναι η κατάρρευση του μεγάλου ορθολογικού συστήματος αξιών. Και μάλλον η καταστροφή της ανθρωπότητας που ζήσαμε να μην ήταν παρά η εκδήλωση αυτής της κατάρρευσης. Ήταν μια βουβή καταστροφή.
Όμως τα προβλήματα υπάρχουν ενιαία και εντονότερα από ποτέ μέσα στη βουβαμάρα τους. Κι αν θέλουμε να ασχοληθούμε με αυτά, πρέπει να τα αναζητήσουμε μόνο στο ίδιο τους το πεδίο: το πεδίο του ανορθολογισμού. Και αυτή η ανορθολογική έκφραση, αυτή η επίγνωση που ταλαντεύεται ανάμεσα στην ικανότητα επικοινωνίας και τη σιωπή, αυτή η ικανότητα έκφρασης μέσω των συμβόλων και των ανέκφραστων, ανήκε πάντα στην καλλιτεχνική δημιουργία, ανήκε πάντα στην ποιητική δημιουργία.
Η ποίηση, υπό την ευρεία έννοια των μεγάλων Τεχνών, είναι η ανυπομονησία της Γνώσης. Είναι μια εξερεύνηση που προπορεύεται του Ορθολογισμού. Είναι η πολυπλοκότητα του γίγνεσθαι που δεν καταργείται με τον Ορθολογισμό. Ο Ορθολογισμός θέλει να επιστρώσει τον κόσμο με άτομα του περιοδικού συστήματος, ο άνθρωπος όμως είναι ανυπόμονος. Η ζωή του είναι σύντομη και όλη του η ύπαρξη επικαλείται γοερά τη συνολικότητα.
Όλες οι Φιλοσοφίες επιχείρησαν να συμπεριλάβουν πολυϊστορικά τον κόσμο. Η σύγχρονη φιλοσοφία, όμως, απάλειψε κατά ένα μεγάλο μέρος αυτού του είδους τις πολυϊστορικές επιδιώξεις από το πεδίο της, παρακινημένη από τον αυτοπεριορισμό και την τάση του μαθηματικού επιστημονισμού.
Ενδεικτικό στοιχείο των ως άνω αποτελεί το γεγονός, ότι και στο χώρο της Λογοτεχνίας, το σύγχρονο μυθιστόρημα χωλαίνει και ασθμαίνει. Αδυνατώντας, όχι μόνο να πάει λίγο πιο πέρα από εκεί που έφτασε στο Μεσοπόλεμο, αλλά κάνοντας πολλά βήματα πίσω. Στα πολυϊστορικά μυθιστορήματα, με τα οποία ολοκληρώνεται ουσιαστικά και η Μεγάλη Τέχνη στην Πεζογραφία, πρέπει να αναφερθούν απαραιτήτως το «Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο» του Μαρσέλ Προυστ και ο «Οδυσσέας» του Τζαίημς Τζους. Και από δίπλα το «Βιργιλίου θάνατος» του Χέρμαν Μπροχ και ο «Άνθρωπος χωρίς ιδιότητες» του Ρόμπερτ Μούζιλ (από έναν άλλον βεβαίως δρόμο), καθώς και οι μεγάλες αλλά ημιτελείς προσπάθειες του Αντρέ Ζιντ, για την αναμόρφωση της μυθιστορηματικής τέχνης. Έκτοτε και για πολλές δεκαετίες, σιωπή και βουβαμάρα.
Τα ίδια και στο πεδίο των εικαστικών τεχνών, με τα σπουδαία έργα της Αναγέννησης αλλά όσα ακολούθησαν μέχρι και τον μεγάλο πόλεμο, να συνεχίζουν μέχρι σήμερα να αποτελούν το σημείο αναφοράς.
Στο θέατρο, επίσης, ο Σαίξπηρ και οι επίγονοί του παραμένουν στο βάθρο τους, με τον Πίντερ να είναι η μοναδική ίσως αξιόλογη «απάντηση» των τελευταίων δεκαετιών.
Στη Μουσική και ειδικότερα την Κλασσική, ακούμε τους θείους ήχους των Μπαχ, Χαίντελ, Γκλουκ, Χάυντν, Μότσαρτ, Μπετόβεν, Σούμπερτ, Βάγκνερ, Σούμαν, Σοπέν, Μπραμς, Τσαϊκόφσκι και μέχρι τον Μάλλερ, να συνομιλούν με την ιστορία της μουσικής, καθώς τίποτα καινούργιο δεν ήρθε να προστεθεί και εδώ, από τον Μεσοπόλεμο μέχρι σήμερα.
Αλλά και στη νεώτερη των Τεχνών «την έβδομη», αναπολούμε τα έργα του Ιταλικού «Νεορεαλισμού» και της Γαλλικής «Νουβέλ Βαγκ». Άλλωστε ο σύγχρονος παγκόσμιος κινηματογράφος κατακλύζεται κατά βάση από την αισθητική του Χόλλυγουντ και δεν υπάρχουν νέοι σπουδαίοι δημιουργοί, ιδιαίτερα μετά τον τόσο πρόωρο χαμό του Έλληνα, Θόδωρου Αγγελόπουλου.
Δυστυχώς ο αιώνας που ζούμε κινδυνεύει να καταγραφεί ως ο αιώνας της σιωπής. Ο αιώνας, όπου φαίνεται να υπάρχει μια ανησυχητική βουβαμάρα στον τομέα της δημιουργίας και της φιλοσοφικής σκέψης, με τα εκατομμύρια των «θορυβούντων» να ανταγωνίζονται σε υψίστης ανοησίας «λάικ», στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Ζούμε, πλέον, σε έναν ιδιότυπο σύγχρονο Πύργο της Βαβέλ, με ανυπαρξία αξιοπρόσεκτου Λόγου, με πλήρη έλλειψη υψηλών οραμάτων και σκέψεων, ακόμη και υψηλών συναισθημάτων. Γιατί μόνο σ’ αυτά μπορούμε να βρούμε τον δρόμο προς τις νέες αξίες και να ανακαλύψουμε και πάλι την άμεση στροφή προς το αντικείμενο που αποτελεί την ουσία της εποχής μας.
Για να ανθίσουν εκ νέου ο Λόγος και η Σκέψη, που παραμένουν για δεκαετίες μαραμένα, στα γερασμένα κλωνάρια της εποχής μας.
Μιχάλης Κωνσταντής