Συναδέλφισσες – Συνάδελφοι,
Σε μια εποχή όπου η Ιστορία ξεθωριάζει ή «ξαναγράφεται» – μία κατάσταση που προκαλεί σοβαρά προβλήματα στο παρόν και στο μέλλον – υπάρχουν τόποι και μνημεία που παραμένουν ζωντανοί μάρτυρες της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και του αγώνα για ελευθερία.
Ένας τέτοιος τόπος είναι η Αγία Ματρώνα – Κιουρά (όπως την αποκαλούν οι ντόπιοι, οι Λεριοί). Ένα μικρό εκκλησάκι που κουβαλά μέσα του ολόκληρη τη μνήμη της πολιτικής εξορίας, της καταπίεσης, αλλά ταυτόχρονα και της αδάμαστης πίστης και θέλησης του ανθρώπου για ζωή και δημιουργία.
Εκεί ο Γιάννης Ρίτσος, ο Μανώλης Γλέζος, ο Πάνος Μιχαηλίδης κι εκατοντάδες άλλοι εξόριστοι της χούντας ένωσαν τις φωνές και τις ψυχές τους. Είναι ένα σύμβολο συλλογικής μνήμης, που θυμίζει πως ο αγώνας για ελευθερία απαιτεί πράξη, πίστη και θυσία.
Κι όμως, σήμερα, αυτό το μοναδικό μνημείο της ψυχής κινδυνεύει να χαθεί μέσα στην εγκατάλειψη, την υγρασία, αλλά κυρίως την αδιαφορία για την Ιστορία, τα γεγονότα και τους συμβολισμούς της…
Βρήκαμε το ακόλουθο, πραγματικά ενδιαφέρον κείμενο σε μία ανάρτηση στο facebook της συναδέλφισσάς μας Μαρίας Τυραδέλλη (Νέα Αγορά Ρόδου, Σύμη, Αγίου Ιωάννου Ρόδου, Διεύθυνση Γενικών Λειτουργιών, Διεύθυνση Υποστήριξης Δραστηριοτήτων Καταστημάτων, Αγίου Νικολάου Ρόδου) και βεβαίως ήταν η καλύτερη αφορμή για να αναδείξουμε αυτό το σημαντικό μνημείο, με την παράκληση προς τις τοπικές αρχές και τους κατοίκους της Λέρου να κάνουν ό,τι μπορούν για τη διατήρησή του:
Στο Παρθένι της Λέρου, πίσω από τον κόλπο και κοντά στα ερείπια του στρατοπέδου των πολιτικών κρατουμένων της δικτατορίας, στέκει ακόμη η Αγία Ματρώνα — η Αγία Κιουρά, όπως τη λένε οι Λεριοί.
Χτισμένη το 1786 πάνω σε λείψανα παλαιότερου ναού, άντεξε σε πολέμους, βομβαρδισμούς και καταστροφές. Το 1943, οι γερμανικές βόμβες της επιχείρησης Taifun τραυμάτισαν τους τοίχους της, μα όχι την ψυχή της.
Η σημαντικότερη σελίδα της ιστορίας της γράφτηκε στα χρόνια της χούντας, όταν γύρω της στήθηκε το στρατόπεδο των εξόριστων. Εκεί, μέσα στα συρματοπλέγματα, ζούσαν άνθρωποι που είχαν χάσει την ελευθερία τους, αλλά όχι την πίστη τους στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια.
Ο Γιάννης Ρίτσος, ο Μανώλης Γλέζος, ο Πάνος Μιχαηλίδης και εκατοντάδες άλλοι πολιτικοί, καλλιτέχνες, διανοούμενοι, αλλά και απλοί πολίτες, βίωσαν εκεί τα πιο σκοτεινά και συνάμα φωτεινά χρόνια της ζωής τους. Πολλοί δήλωναν άθεοι — κι όμως, στην Αγία Κιουρά βρήκαν ένα καταφύγιο ψυχής, έναν τόπο όπου η σιωπή μετατρεπόταν σε προσευχή και η πίστη σε πράξη αντίστασης.
Με πρόταση του Σπύρου Μήλα και τη σπάνια ανοχή του διοικητή Σπυράκη, τρεις κρατούμενοι εικαστικοί —ο Αντώνης Καραγιάννης, ο Τάκης Τζανετέας και ο Κυριάκος Τσακίρης— πήραν πινέλα, ασβέστη και χρώματα. Από το 1969 ως το 1970, με τη βοήθεια όλων των εξόριστων, καθάρισαν το εκκλησάκι, επισκεύασαν τη σκεπή, άσπρισαν τους τοίχους και άρχισαν να το ζωγραφίζουν εκ νέου.
Δεν ακολούθησαν το αυστηρό βυζαντινό ύφος· ζωγράφισαν όπως ένιωθαν. Ο Χριστός πήρε το πρόσωπο του νεότερου εξόριστου, του Σωτήρη Σκυλάκου. Ο Άγιος Ιωάννης ο Βαπτιστής θύμιζε έναν χωροφύλακα. Οι Άγιοι και οι Ευαγγελιστές είχαν τα χαρακτηριστικά των συγκρατουμένων τους, των κατοίκων της Λέρου, ακόμη και των φρουρών.
Έτσι, η Αγία Κιουρά έγινε ίσως το μοναδικό εκκλησάκι στην Ελλάδα όπου οι Άγιοι είναι άνθρωποι — οι ίδιοι οι εξόριστοι που ζωγράφισαν την πίστη τους στην ελευθερία.
Μετά τη Μεταπολίτευση, ένας φανατικός μοναχός προσπάθησε να σβήσει τις μορφές αυτές με ασβέστη, ενοχλημένος που είχαν φιλοτεχνηθεί από «άθεους». Η επέμβαση αποτράπηκε χάρη στην Ελβετική Αρχαιολογική Σχολή και στους ίδιους τους αγωνιστές της Αντίστασης.
Το 1983, η Αγία Κιουρά αναγνωρίστηκε ως διατηρητέο μνημείο, σύμβολο αντίστασης, τέχνης και συλλογικής πίστης.
Σήμερα, όμως, το μνημείο αυτό σβήνει σιγά-σιγά στη λήθη.
Οι τοιχογραφίες ξεφλουδίζουν, τα χρώματα θαμπώνουν, οι σοβάδες κρατιούνται με γάζες. Η υγρασία, η αλμύρα και ο χρόνος απειλούν να εξαφανίσουν ό,τι οι άνθρωποι της εξορίας δημιούργησαν για να θυμούνται — κι εμείς μαζί τους.
Η Αγία Ματρώνα – Κιουρά δεν είναι απλώς ένα εκκλησάκι.
Είναι το βλέμμα της Ελλάδας απέναντι στο σκοτάδι της Ιστορίας της, ένα κομμάτι συλλογικής ψυχής που δεν πρέπει να χαθεί. Γιατί, όπως έγραψε ο Γιάννης Ρίτσος, ένας από εκείνους που έζησαν τη σιωπή της εξορίας:
«Αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιο…».
