Μετά τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 323 π.Χ., ένας ολόκληρος κόσμος άλλαξε. Η μακεδονική αυτοκρατορία που άγγιξε τα όρια της Ινδίας δεν κατάφερε να διατηρηθεί ενιαία. Όμως, από τις στάχτες της γεννήθηκε μια περίοδος που χαρακτηρίστηκε από μεγάλη πολιτιστική και επιστημονική άνθηση: η Ελληνιστική Εποχή. Ο ελληνικός πολιτισμός, η γλώσσα και οι επιστήμες διαδόθηκαν στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική, δημιουργώντας τις βάσεις για το σύγχρονο, δυτικό πολιτισμό. Σας παρουσιάζουμε ακολούθως, συνοπτικά, τις σημαντικότερες εξελίξεις, προσωπικότητες και πολιτικά γεγονότα αυτής της μακράς και πολυσύνθετης ιστορικής περιόδου.
Το τέλος του Αλέξανδρου σηματοδοτεί το τέλος μιας εποχής και την είσοδο σε μια μεταβατική περίοδο της ιστορίας, την Ελληνιστική. Δημιουργούνται τα λεγόμενα ελληνιστικά κράτη, στην Ευρώπη, στην Ασία και στην Αφρική και επιβάλλουν την ελληνική γλώσσα και πολιτισμό. Παρά τις συνεχείς συγκρούσεις και πολέμους μεταξύ τους, τα κράτη αυτά, με διαρκώς μεταβαλλόμενα σύνορα, με διάφορες μορφές κυριαρχίας, άντεξαν τρεις αιώνες, μέχρι που υπέκυψαν στη νέα ανερχόμενη παγκόσμια δύναμη, τη Ρώμη.
Όμως η γλώσσα και ο πολιτισμός διατηρήθηκαν στην περιοχή (παρά την επιβολή του Χριστιανισμού) και κατά τη διάρκεια της Ρωμαϊκής όσο και της Βυζαντινής αυτοκρατορίας ως και 17 αιώνες, όταν οι Άραβες Μουσουλμάνοι επέβαλαν τη θρησκεία τους και τον δικό τους πολιτισμό.
Το κέντρο πολιτισμού ξεφεύγει από τα όρια της Ελλάδας και επεκτείνεται στη Μικρά Ασία, την Αίγυπτο, τη Μεγάλη Ελλάδα και αλλού. Κατά το διάστημα της Ελληνιστικής περιόδου έλαμψαν καλλιτέχνες και επιστήμονες όπως οι γλύπτες Πραξιτέλης (γιος του επίσης σημαντικού γλύπτη Κηφισοδότου) και Λεωχάρης από την Αθήνα, ο κυνικός φιλόσοφος Διογένης από τη Σινώπη του Ευξείνου Πόντου. Ο μαθηματικός Διόφαντος από την Αλεξάνδρεια εισήγαγε τον συμβολισμό για την επίλυση των εξισώσεων (άλγεβρα) και έγραψε βιβλία για τα μαθηματικά.
Ο Αθηναίος κωμωδιογράφος Μένανδρος, ο άλλος κωμωδιογράφος Φιλήμων από τους Σόλους της Κιλικίας, ο σημαντικότερος ποιητής της ελληνιστικής εποχή Θεόκριτος από τις Συρακούσες, ο θαλασσοπόρος και εξερευνητής Εύδοξος από την Κύζικο, ο Λέσβιος φιλόσοφος Θεόφραστος.
Ο Σάμιος φιλόσοφος Επίκουρος, ιδρυτής του Κήπου και αρχηγός του επικουρισμού, της πρώτης υλιστικής φιλοσοφίας που πίστευε στην αιωνιότητα της ύλης. Οι ηθικές του αντιλήψεις και το έργο του, κυρίως η αντίθεσή του με τη δουλοκτητική κοινωνία και την αριστοκρατική διακυβέρνηση, συκοφαντήθηκαν από τους αντιπάλους του, επικρίθηκαν έντονα από τους πλατωνικούς και νεοπλατωνικούς με αποτέλεσμα, να καούν και να εξαφανιστούν όλα τα έργα του και να διασωθούν μόνο μερικές επιστολές του.
Ο ιδρυτής της σχολής των στωικών φιλοσόφων Ζήνων ο Κιτιεύς από την Κύπρο, ο οποίος δίδασκε στη Ποικίλη Στοά. Επηρεασμένος από τις απόψεις των Κυνικών για αποχή από υλικά αγαθά, δίδασκε την ολιγάρκεια, την απαλλαγή από τα πάθη και κυρίως την αρμονία της ανθρώπινης ζωής με τη φύση. Στωικοί ήταν ο Κλεάνθης, ο Χρύσιππος, ο Σενέκας και ο Ρωμαίος αυτοκράτορας Μάρκος Αυρήλιος.
Ο πυθαγόρειος φιλόσοφος και κοσμολόγος Φιλόλαος από τον Τάραντα (ή τον Κρότωνα) έγραψε το βιβλίο περί φύσεως όπου για πρώτη φορά αναφερόταν η άποψη ότι η Γη κινείται γύρω από τον άξονά της και ταυτόχρονα μαζί με τους πέντε γνωστούς τότε πλανήτες, γύρω από ένα κεντρικό πυρ. Ο λόγιος και ποιητής Καλλίμαχος από την Κυρήνη της Αφρικής, ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Πλωτίνος από τη Νικόπολη της Αιγύπτου με πλουσιότατο συγγραφικό έργο (54 βιβλία), με τεράστια απήχηση στη φιλοσοφία του μεσαιωνικού κόσμου, ο ιστορικός Διόδωρος από τη Σικελία, ο σημαντικότερος μετά τον Ιπποκράτη γιατρός Γαληνός από την Πέργαμο και ο σπουδαίος μαθηματικός και φυσικός Αρχιμήδης από τις Συρακούσες.
Διακρίθηκαν επίσης: Ο φιλόλογος, γεωγράφος και αστρονόμος Ερατοσθένης από την Κυρήνη, ο πρώτος που κατάφερε με μαθηματικούς υπολογισμούς να μετρήσει την περίμετρο της Γης με διαφορά μόνο 80 χιλιομέτρων από τα πραγματικά 40.000 χιλιόμετρα.
Ο αστρονόμος, μαθηματικός και φυσικός Ίππαρχος από τη Νίκαια της Βιθυνίας, μέτρησε την απόσταση της Σελήνης από τη Γη με εκπληκτική ακρίβεια, χρησιμοποίησε το γεωγραφικό μήκος και πλάτος για τη χαρτογράφηση της Γης, ταξινόμησε τα αστέρια σε τάξεις λαμπρότητας και επινόησε ένα μαθηματικό σύστημα για την πρόβλεψη των πλανητικών κινήσεων, με βάση ότι όλα τα ουράνια σώματα κινούνταν γύρω από τη Γη. Ο Ίππαρχος υπολόγισε το ηλιακό έτος σε 365,242 μέρες!
Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος είναι ο πρώτος επιστήμονας στην ιστορία που ανέπτυξε και διατύπωσε την ηλιοκεντρική θεωρία (ο Ήλιος είναι το κέντρο του ηλιακού μας συστήματος και ότι η Γη γυρίζει γύρω απ’ αυτόν και όχι το αντίστροφο, όπως πίστευαν όλοι τότε), 1750 χρόνια πριν από τον Κοπέρνικο (ο οποίος πιθανότατα γνώριζε τη θεωρία του Αρίσταρχου).
Άλλος μεγάλος μαθηματικός και γεωμέτρης της εποχής και ίσως ένας από τους μεγαλύτερους επιστήμονες όλων των εποχών, είναι ο Ευκλείδης, από την Αλεξάνδρεια.
Ο μαθηματικός, φυσικός, μηχανικός, εφευρέτης και φιλόσοφος Αρχιμήδης, που γεννήθηκε και πέθανε στις Συρακούσες της Σικελίας.
Η πληθώρα των Ελλήνων διανοητών, φιλοσόφων και μελετητών σε όλους σχεδόν τους τομείς της επιστήμης, κατά την κλασσική όσο και κατά την ελληνιστική περίοδο, αποδεικνύει ότι τις γνώσεις που κληρονόμησαν οι Έλληνες από τους Μεσοποτάμιους, τους Αιγύπτιους και τους Φοίνικες, όπως τη γραφή και τις βασικές αρχές μαθηματικών, γεωμετρίας, φυσικής, αστρονομίας, ιατρικής, αρχιτεκτονικής, γλυπτικής και ζωγραφικής, ναυπηγικής και αρχιτεκτονικής, αλλά και νομοθεσίας και δημόσιας διοίκησης, τις ανέπτυξαν σε πολύ υψηλό επίπεδο και παράλληλα, δημιούργησαν και έβαλαν τις βάσεις για τη δημοκρατία, τη φιλοσοφία, την ιστορία, την ποίηση, τη μουσική, το θέατρο και τον αθλητισμό, τα οποία μετέδωσαν στους Ρωμαίους και στη συνέχεια έγιναν τα θεμέλια του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Ο θάνατος βρήκε τον Αλέξανδρο στην ηλικία των 33 χρονών, απροετοίμαστο για τη διαδοχή της τεράστιας αυτοκρατορίας που είχε δημιουργήσει. Η πρώτη του σύζυγος, η Ρωξάνη ήταν έγκυος και ο ετεροθαλής αδελφός του ήταν ανάπηρος διανοητικά. Οι Μακεδόνες στρατηγοί αποφάσισαν να μοιραστούν την αυτοκρατορία μεταξύ τους, για λογαριασμού του αγέννητου παιδιού, που αν ήταν αγόρι θα ονομαζόταν Αλέξανδρος. Έτσι διασφαλιζόταν, ότι η αυτοκρατορία θα παρέμεινε υπό τη μακεδονική δυναστεία.
Όμως, όπως συνήθως συμβαίνει μετά το ενός θάνατο ισχυρού και φιλόδοξου άνδρα, οι διάδοχοί του γρήγορα ήρθαν σε προστριβές μεταξύ τους. Μετά από είκοσι χρόνια συγκρούσεων και δολοφονιών (μεταξύ των οποίων και ο αδελφός και ο γιος του Αλέξανδρου, ο Αλέξανδρος Δ’) αυτό που έμεινε από την αυτοκρατορία του Αλέξανδρου, ήταν πέντε μικρότερες αυτοκρατορίες, που ελεγχόταν από στρατιωτικούς διοικητές, που κάθε ένας τους δήλωνε βασιλιάς.
Η Ελλάδα και η Μακεδονία, έτυχαν στον Κάσσανδρο. Ο Λυσίμαχος έγινε βασιλιάς της Θράκης. Ο Αντίγονος πήρε όλη τη Μικρά Ασία, τη Συρία και την Παλαιστίνη. Ο Σέλευκος πήρε όλη τη Μεσοποταμία, την Περσία και τη Βακτριανή, στέφθηκε βασιλιάς ως ο Σέλευκος Α’.
Το ίδιο έγινε με τον Πτολεμαίο, που στέφθηκε Φαραώ της Αιγύπτου (και της Κυρηναϊκής), ως Πτολεμαίος Α’, ο Σωτήρ (367-283). Οι Πτολεμαίοι διατήρησαν τον ελληνικό πολιτισμό, αλλά παράλληλα υιοθέτησαν τα Αιγυπτιακά βασιλικά έθιμα, όπως η κληρονομικότητα του θρόνου από τη μητρική γενιά. Στους τρεις αιώνες κυριαρχίας των Πτολεμαίων, η Αίγυπτος θα γνωρίσει ευημερία και πλούτο και η Αλεξάνδρεια θα γίνει μια από τις μεγαλύτερες και λαμπρότερες πόλεις. Το Μουσείο (στο οποίο υπηρέτησαν λαμπροί επιστήμονες και λόγιοι), το Σεράπειο και η Βιβλιοθήκη της πόλης, της έδιναν το δικαίωμα να θεωρείται η πολιτιστική πρωτεύουσα του κόσμου.
Σύντομα, το 301, το πέντε κράτη θα γίνουν τέσσερα, όταν ο Λυσίμαχος και ο Σέλευκος συμμάχησαν κατά του Αντιγόνου, οι δυο στρατοί τους βρέθηκαν αντιμέτωποι στην Ιψό της Φρυγίας, ο Αντίγονος ηττήθηκε και σκοτώθηκε και όλη η Μικρά Ασία με τη Συρία ενώθηκαν υπό τον Σέλευκο της Θράκης.
Όμως στο θρόνο της Μακεδονίας, μετά από πολλές συγκρούσεις ανήλθε ο γιος του Αντίγονου, ο Δημήτριος ο Πολιορκητής και στη συνέχεια ο γιος του ο Αντίγονος Γονατάς, ο οποίος ίδρυσε τη δυναστεία των Αντιγονιδών, που παρέμεινε στην εξουσία ως την κατάλυση του κράτους της Μακεδονίας από τους Ρωμαίους.
Στα μέσα του 3ου αιώνα, η Ρόδος αποτίναξε τη μακεδονική κατοχή και για ένα διάστημα ήταν ένα από τα σημαντικότερα εμπορικά κέντρα και λιμάνια της ανατολικής Μεσογείου. Την είσοδο της λιμανιού της κοσμούσε ένα γιγαντιαίο άγαλμα του θεού Ήλιου και συμπεριλαμβάνεται στα Επτά Θαύματα του Κόσμου.
Δεν είναι απαραίτητο να απαριθμήσουμε τους συνεχείς πολέμους μεταξύ των Επιγόνων του Αλέξανδρου, αλλά και των ελληνικών πόλεων, οι οποίες περνούσαν από τον ένα συνασπισμό στον άλλο. Διακρίθηκαν ωστόσο δυο ηγεμόνες:
– Ο μεταρρυθμιστής και στρατηλάτης βασιλιάς των Μολοσσών της Ηπείρου Πύρρος, που έκανε εκστρατεία στην νότια Ιταλία για να υπερασπίσει τις εκεί ελληνικές αποικίες από τις επιθέσεις των Ρωμαίων. Πολέμησε τους Ρωμαίους, αλλά πέτυχε πύρρειο νίκη, χάνοντας πολλούς από τους στρατιώτες του.
– Και ο βασιλιάς της Σπάρτης Κλεομένης Γ’ ο οποίος επιχείρησε μια πολιτική και κοινωνική επανάσταση στην πατρίδα του, με την κατάργηση των εφόρων, την διανομή γαιών (και των δικών του), σε 4.000 πολίτες, Σπαρτιάτες αλλά και περιοίκους. Εξόπλισε το στρατό με σάρισες όπως οι Μακεδόνες, πέτυχε νίκες κατά των Αχαιών, αλλά έχασε από τον μακεδονικό στρατό και κατέφυγε στην Αίγυπτο, όπου και πέθανε.
Τα ελληνιστικά κράτη παρά τους συνεχείς εμφυλίους πολέμους ήταν πολύ πλούσια και οι τέχνες, οι επιστήμες και το εμπόριο άνθιζαν. Η ελληνική γλώσσα και ο πολιτισμός είχαν επιβληθεί. Ακόμα και τα κράτη που δημιουργήθηκαν από τις πολεμικές ανακατατάξεις, όπως αυτό της Περγάμου (τον 2ο αιώνα π.Χ.) του Αττάλου, είχαν ελληνική διοικητική δομή, γλώσσα και νοοτροπία. Από τα ελληνιστικά κράτη, αυτό που επέδειξε μεγαλύτερη σταθερότητα, αλλά και πολιτισμική ανάπτυξη, ήταν η Αίγυπτος των Πτολεμαίων. Η Αλεξάνδρεια είχε γίνει το εμπορικό κέντρο της ανατολικής Μεσογείου, ενώ στη δυτική ήταν η περίοδος ακμής της μεγάλης ναυτικής και εμπορικής δύναμης, της Καρχηδόνας.
Η Ελληνιστική περίοδος υπήρξε μια ιστορική περίοδος μοναδικής ακτινοβολίας. Παρά τους πολέμους, τις ίντριγκες και τις διαρκείς ανακατατάξεις, κατάφερε να εξαπλώσει τον ελληνικό πολιτισμό σε τρεις ηπείρους, να διαμορφώσει παγκόσμια επιστημονικά πρότυπα και να αφήσει ανεξίτηλο αποτύπωμα στον ανθρώπινο πολιτισμό. Σε μια εποχή σαν τη δική μας, όπου οι πολιτισμικές ταυτότητες δοκιμάζονται, η μελέτη και κατανόηση αυτής της περιόδου μας υπενθυμίζει τη δύναμη της γνώσης, της γλώσσας και του πνεύματος να ενώνουν λαούς και να αλλάζουν τον κόσμο.
