Η συνεργασία του κορυφαίου Έλληνα μουσουργού Μάνου Χατζιδάκι με το σπουδαίο ποιητή Νίκο Γκάτσο, δε θα μπορούσε παρά να κατακτήσει τις κορυφές του σύγχρονου πολιτισμού της χώρας μας και να αποτυπωθεί βαθιά στη συλλογική συνείδηση. Ο συνάδελφος Μιχάλης Κωνσταντής, με την πάντοτε ευαίσθητη και πολύπλευρη ματιά και πένα του, παραθέτει όλα όσα θα θέλαμε να γνωρίζουμε για το «Άσμα Ασμάτων», όπως χαρακτηρίζει  το «Κεμάλ». Ένα μανιφέστο της ανθρώπινης μοίρας, ένας ‘’κατασταλτικός’’ λίβελλος για τους ισχυρούς της γης, τους ‘’χαλίφηδες’’ όλου του κόσμου, που παίζουν στα ζάρια τις ανθρώπινες ζωές. Ένα βαθύτατα ανθρώπινο τραγούδι που ξετυλίγει μέσα από τη μουσική και τους στίχους του την ατελέσφορη, την αδυσώπητη μοίρα πολλών ανθρώπων που θέλησαν ν’ αλλάξουν τον κόσμο και αντίκρισαν ‘’ικριώματα’’. Ένα πολιτικό μανιφέστο για την πολυτάραχη περιοχή της Μέσης Ανατολής που δυστυχώς παραμένει επίκαιρο, αφού το μαρτύριο και η ιδιότυπη γενοκτονία συνεχίζονται, καθόσον «αυτός ο κόσμος δε θα αλλάξει ποτέ». Αλλά και ένας διαχρονικός ύμνος αφύπνισης, ανθρωπιάς και αλληλεγγύης για όσους, παρά τις αντιξοότητες, επιμένουν να σηκώνουν κεφάλι, προσπαθώντας να τον αλλάξουν…

.

.

.                          

Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΡΙΓΚΗΠΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ

Του Μιχάλη Κωνσταντή

Ο «Κεμάλ», θεωρείται και είναι ένα από τα αριστουργήματα που δημιούργησε η μουσική ιδιοφυΐα του Μάνου Χατζιδάκι και ο εμβληματικός ποιητικός λόγος του Νίκου Γκάτσου.

Ο «θεϊκός Μάνος» και ο ποιητής της μιας και μοναδικής ποιητικής συλλογής («Αμοργός», 1943), Γκάτσος, που εξέδωσε μέσα στα μαύρα χρόνια της κατοχής (και ήταν αρκετή να τον καταστήσει «μείζονα ποιητή»), συνέθεσαν αξεπέραστους θησαυρούς ως «διαχρονικοί συνεργάτες».

Δημιούργησαν μια σειρά από κύκλους τραγουδιών, που ο ορισμός τραγούδι είναι πολύ μικρός να αποδώσει το μεγαλείο τους. Όπως και η αναφορά περί «στίχων» του Γκάτσου είναι υποδεέστερη του μαγικού λόγου, του γεννημένου στην Ασέα Αρκαδίας ποιητή, δεδομένου ότι κάθε στίχος του αποτελεί υψηλή και βαθυστόχαστη ποίηση.      

Ο «Κεμάλ» (Ο Μύθος του Σεβάχ), αποτελεί μια τέτοια κορυφαία στιγμή των δύο ανεπανάληπτων και αξεπέραστων δημιουργών. Είναι ένας διαχρονικός ύμνος, που όλα τα τελευταία χρόνια φαντάζει καθημερινά επίκαιρος, όταν βλέπουμε και ακούμε για τα δράματα των ανθρώπων της Ανατολής.

Πράγματι, ο «Κεμάλ» υπήρξε προφητικός για όλα όσα θα συνέβαιναν πολλές δεκαετίες μετά τη δημιουργία του, με τα καραβάνια των προσφύγων να αναζητούν μια καλύτερη ζωή μακριά από τους τόπους που γεννήθηκαν.  

Χιλιάδες ηλικιωμένοι και «νεαροί πρίγκιπες της Ανατολής, απόγονοι του Σεβάχ του θαλασσινού, που νόμισαν ότι μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο», κρεμιούνται σαν τσαμπιά από σταφύλια σε πλοία ή συνωστίζονται σε βάρκες αθλίων δουλεμπόρων. «Αλλά πικρές οι βουλές του Αλλάχ και σκοτεινές οι ψυχές των ανθρώπων»…

Συγχρόνως το σπουδαίο αυτό «άσμα ασμάτων», με τη σατανική διαχρονικότητα, είναι και ένα μανιφέστο της ανθρώπινης μοίρας, ένας «καταγγελτικός» λίβελλος για τους ισχυρούς της γης, τους «χαλίφηδες» όλου του κόσμου, που παίζουν στα ζάρια τις ανθρώπινες ζωές.

Ο «Κεμάλ» περιγράφει μοναδικά την ατελέσφορη, την αδυσώπητη μοίρα πολλών ανθρώπων που θέλησαν να αλλάξουν τον κόσμο και αντίκρισαν «ικριώματα». Περιγράφει τη μοναξιά, την «αφοβιά», τη θυσία, καθώς το τέλος του «άμυαλου Σεβάχ» είναι η κρεμάλα, αφού «πέφτουν πάνω του τα στίφη σαν ακράτητα σκυλιά και τον πάνε στο χαλίφη να του βάλει την θηλιά». 

Ταυτόχρονα, ο «Κεμάλ», είναι και ένα πολιτικό μανιφέστο. Η αναφορά στη «Μοσσούλη, στη Βασσόρα» υπαινίσσεται τους πολέμους στην πολύπαθη περιοχή, λόγω των πετρελαίων. Τους πολέμους που δεν σίγασαν ποτέ και μαίνονται με ακόμη μεγαλύτερη σφοδρότητα σήμερα, οδηγώντας σε μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών αλλά και σε απροσμέτρητες και ανυπολόγιστες κλιματικές αλλαγές.

Δημιουργώντας πλήρη πολιτική αστάθεια, σε τόπους όπου ρέει άφθονος ο «μαύρος χρυσός». Καταστρέφοντας πολιτισμούς και ζωές. Χωρίς να είναι ορατό στο προσεχές μέλλον, τουλάχιστον, το τέλος αυτού του μαρτυρίου και αυτής της ιδιότυπης γενοκτονίας, πέριξ του «Τίγρη και του Ευφράτη». 

Το σπουδαίο τραγούδι των Χατζιδάκι-Γκάτσου, όμως, παρόλο που καταλήγει με τη απαισιόδοξη φράση «καληνύχτα Κεμάλ, αυτός ο κόσμος δε θα αλλάξει ποτέ», αφήνει λίγο πριν και κάποια ψήγματα αισιοδοξίας επισημαίνοντας: «νικημένο μου ξεφτέρι δεν αλλάζουν οι καιροί, με φωτιά και με μαχαίρι πάντα ο κόσμος προχωρεί». Άλλωστε, καμιά επανάσταση δεν είναι αναίμακτη και ποτέ το αίμα σε πίστη και ιδέες, δεν πάει ολότελα χαμένο.

Πέρα όμως από τις αλληγορίες και τις κάθε είδους άλλες προσεγγίσεις του τόσο ιδιαίτερου και ευαίσθητου αυτού τραγουδιού, υπάρχει και η αληθινή του προσέγγιση. Διότι, κάθε μεγάλο έργο στην Τέχνη έχει συχνά και βιωματικά στοιχεία. Αξίζει ως εκ τούτου να παρακολουθήσουμε συνοπτικά την πραγματική ιστορία του «Κεμάλ», όπως την αφηγήθηκε ο Μάνος Χατζιδάκις.

Ποιος ήταν, λοιπόν, «ο πρίγκιπας της Ανατολής που νόμισε ότι θα αλλάξει τον κόσμο»; Ποιος ήταν αυτός ο νέος που ενέπνευσε αρχικά τον μεγάλο Έλληνα συνθέτη να γράψει ένα από τα πιο αγαπημένα του τραγούδια, κατά την παραμονή του στην Αμερική, στα τέλη της δεκαετίας του ’60; Ποιος ήταν τελικά ο Κεμάλ που αναφέρεται στο θαυμάσιο αυτό τραγούδι;

Την απάντηση τη δίνει ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις σε αφήγησή του: «Στη Νέα Υόρκη το χειμώνα του ΄68, συνάντησα ένα νέο παιδί είκοσι χρονών που το λέγανε Κεμάλ. Μου τον γνωρίσανε. Τι μεγάλο και φορτισμένο από μνήμες όνομα για ένα τόσο όμορφο και νεαρό αγόρι, σκέφθηκα. Είχε φύγει απ’ τον τόπο του με πρόσχημα κάποιες πολιτικές του αντιθέσεις. Στην πραγματικότητα, φαντάζομαι, ήθελε να χαθεί μέσ’ στην Αμερική. Του το είπα. Χαμογέλασε. -Δέχεστε να σας ξεναγήσω; Αρνήθηκε ευγενικά. Προτιμούσε μόνος. Κι έτσι σαν γύρισα στο σπίτι μου τον έκανα τραγούδι, μουσική. Ο Γκάτσος εκ των υστέρων, γράφοντας τους στίχους στα ελληνικά, τον έκανε Άραβα πρίγκιπα να προστατεύει τους αδυνάτους. Κάτι σαν μια ταινία του Έρολ Φλιν του ΄35. Η Πελοπόννησος (σσ. καταγωγή του Γκάτσου), από τη φύση της αδυνατεί να κατανοήσει την αμαρτωλή ιδιότητα των μουσουλμάνων Τούρκων, που μοιάζουν σαν ηλεκτρισμένα σύννεφα πάνω απ’ τον Έβρο, ή σαν χαμένα και περήφανα σκυλιά. Το μόνο που αφήσαμε ανέπαφο στα ελληνικά είναι εκείνο το «Καληνύχτα Κεμάλ». Είτε πρίγκιπας άραψ είτε μωαμεθανός νεαρός της Νέας Υόρκης, του οφείλουμε μια «καληνύχτα» τέλος πάντων, για να μπορέσουμε να κοιμηθούμε ήσυχα τη νύχτα. Χωρίς τύψεις, χωρίς άχρηστους πόθους κι επιθυμίες. Κατά πως πρέπει σ΄ Έλληνες, απέναντι σ΄ ένα νεαρό μωαμεθανό- όπως θα έλεγεν κι ο φίλος μας ο ποιητής ο Καβάφης.»… Μ.Χ.

Αυτή είναι η αληθινή ιστορία του Κεμάλ διά στόματος Μ.Χ. (Μάνου Χατζιδάκι). Μια ιστορία που η Μεγάλη Τέχνη -έτσι όπως μόνον αυτή ξέρει- με «πρώτη ύλη» έναν όμορφο 20χρονο μετανάστη στη Νέα Υόρκη που γνωρίζει ξαφνικά ο δημιουργός, ξεφεύγει και γίνεται ύμνος ευαισθησίας, παγκόσμιος πόνος, αδυσώπητη μοίρα.

Ως κατακλείδα παρατίθεται το μεγάλο αυτό δημιούργημα με την προτροπή αντί άλλου επιλόγου, να το σιγοψιθυρίσουμε ακόμη μια φορά για να ανακαλύψουμε πάλι κάτι καινούργιο, που δεν είχαμε προσέξει επαρκώς στην πρώτη ακρόαση-ανάγνωση. Και με την ελπίδα ότι αυτός ο κόσμος θα γίνει κάποτε καλύτερος.

               Μάνου Χατζιδάκι – Νίκου Γκάτσου

Ακούστε την ιστορία του Κεμάλ

ενός νεαρού πρίγκιπα, της Ανατολής

απόγονου του Σεβάχ του θαλασσινού,

που νόμισε ότι μπορεί να αλλάξει τον κόσμο.

Αλλά πικρές οι βουλές του Αλλάχ

και σκοτεινές οι ψυχές των ανθρώπων.

.

Στης Ανατολής τα μέρη μια φορά και ένα καιρό

ήταν άδειο το κεμέρι, μουχλιασμένο το νερό

στη Μοσσούλη, τη Βασσόρα, στην παλιά τη χουρμαδιά

πικραμένα κλαίνε τώρα της ερήμου τα παιδιά.

.

Κι ένας νέος από σόι και γενιά βασιλική

αγροικάει το μοιρολόι και τραβάει κατά εκεί.

Τον κοιτάν οι Βεδουίνοι με ματιά λυπητερή

κι όρκο στον Αλλάχ τους δίνει, πως θ’ αλλάξουν οι καιροί.

.

Σαν ακούσαν οι αρχόντοι του παιδιού την αφοβιά

ξεκινάν με λύκου δόντι και με λιονταριού προβιά

απ’ τον Τίγρη στον Ευφράτη, απ’ τη γη στον ουρανό

κυνηγάν τον αποστάτη να τον πιάσουν ζωντανό.

.

Πέφτουν πάνω του τα στίφη, σαν ακράτητα σκυλιά

και τον πάνε στο χαλίφη να του βάλει την θηλιά.

Μαύρο μέλι μαύρο γάλα ήπιε εκείνο το πρωί

πριν αφήσει στην κρεμάλα τη στερνή του την πνοή.

.

Με δύο γέρικες καμήλες μ’ ένα κόκκινο φαρί

στου παράδεισου τις πύλες ο προφήτης καρτερεί.

Πάνε τώρα χέρι χέρι κι είναι γύρω συννεφιά

μα της Δαμασκού τ’ αστέρι τους κρατούσε συντροφιά.

.

Σ’ ένα μήνα σ’ ένα χρόνο βλέπουν μπρος τους τον Αλλάχ

που από τον ψηλό του θρόνο λέει στον άμυαλο Σεβάχ:

«νικημένο μου ξεφτέρι δεν αλλάζουν οι καιροί,

με φωτιά και με μαχαίρι πάντα ο κόσμος προχωρεί»

.

Καληνύχτα Κεμάλ, αυτός ο κόσμος δε θα αλλάξει ποτέ.

Καληνύχτα…

Η πρώτη εκτέλεση του τραγουδιού σε αγγλικό στίχο περιλαμβάνεται στον δίσκο «Reflections», έπειτα από τη συνεργασία του Μάνου Χατζιδάκι με το συγκρότημα New York Rock & Roll Ensemble. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα, ο Χατζιδάκις, αποφασίζει το 1993 να εκδώσει το δίσκο στα ελληνικά και συνεργάζεται με το Νίκο Γκάτσο, ο οποίος γράφει τους στίχους για τα τραγούδια του δίσκου. Το τραγούδι στα ελληνικά ερμηνεύει η Αλίκη Καγιαλόγλου και ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις κάνει τον αφηγητή στην αρχή. Στη συνέχεια το τραγούδι ερμήνευσε πλειάδα καλλιτεχνών, όπως η Μαρία Φαραντούρη, ο Βασίλης Λέκκας, ο Αλκίνοος Ιωαννίδης, η Σαβίνα Γιαννάτου και άλλοι.

Μιχάλης Κωνσταντής