Ποτέ ξανά φασισμός!
Η 4η Αυγούστου 1936 αποτελεί μία από τις πιο σκοτεινές ημερομηνίες της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Την ημέρα αυτή, ο πρωθυπουργός Ιωάννης Μεταξάς, με τη συναίνεση του βασιλιά Γεωργίου Β΄, ανέστειλε βασικά άρθρα του Συντάγματος και επέβαλε στρατιωτικό νόμο, εγκαινιάζοντας ένα αυταρχικό καθεστώς που έμεινε στην ιστορία ως η δικτατορία της 4ης Αυγούστου.
Πολιτικό υπόβαθρο
Η επιβολή της δικτατορίας δεν ήταν κεραυνός εν αιθρία. Είχε προηγηθεί μία μακρά περίοδος πολιτικής αστάθειας, με συνεχείς εναλλαγές κυβερνήσεων, στρατιωτικά πραξικοπήματα, οικονομική κρίση και έντονο κοινωνικό διχασμό μεταξύ βενιζελικών και βασιλικών. Η τετραετία 1932–1936 χαρακτηρίστηκε από κρίσιμες εξελίξεις που κλόνισαν την κοινοβουλευτική τάξη και αποδυνάμωσαν τις θεσμικές άμυνες του δημοκρατικού πολιτεύματος. Οι μεγάλοι πολιτικοί της προηγούμενης εποχής –Ελευθέριος Βενιζέλος, Παναγής Τσαλδάρης, Γεώργιος Κονδύλης– είχαν πλέον αποσυρθεί ή εκλείψει, αφήνοντας πολιτικό κενό.
Οι βουλευτικές εκλογές της 26ης Ιανουαρίου 1936, που έγιναν με απλή αναλογική, δεν έδωσαν αυτοδυναμία σε κανένα κόμμα: οι αντιβενιζελικοί κέρδισαν 143 έδρες, οι βενιζελικοί 142, ενώ το «Παλλαϊκό Μέτωπο» υπό το ΚΚΕ κατείχε τον ρόλο ρυθμιστή με 15 έδρες. Το κόμμα των Ελευθεροφρόνων του Ιωάννη Μεταξά είχε μόλις 7.
Ακολούθησαν ατελέσφορες διαπραγματεύσεις για σχηματισμό κυβέρνησης συνεργασίας. Η συνεργασία Φιλελευθέρων και ΚΚΕ μέσω του περίφημου Συμφώνου Σοφούλη–Σκλάβαινα προκάλεσε σάλο. Μετά τον αιφνίδιο θάνατο του εξωκοινοβουλευτικού πρωθυπουργού Κωνσταντίνου Δεμερτζή, ο βασιλιάς διόρισε χωρίς συνεννόηση με τα κόμματα τον Ιωάννη Μεταξά ως πρωθυπουργό στις 13 Απριλίου 1936. Ο Μεταξάς έλαβε ψήφο εμπιστοσύνης από τα δύο μεγάλα κόμματα και απέκτησε ευρεία νομοθετική εξουσία μέσω της αναστολής λειτουργίας της Βουλής για τέσσερις μήνες. Είχε ήδη προετοιμάσει το έδαφος για το πραξικόπημά του.
Η σύγκρουση κορυφώθηκε με λαϊκές κινητοποιήσεις και απεργίες, ειδικά στη Θεσσαλονίκη (Μάιος 1936), οι οποίες κατεστάλησαν βίαια.
Το πρόσχημα, ο σχεδιασμός και η επιβολή
Η δικτατορία επιβλήθηκε με πρόσχημα την επερχόμενη γενική απεργία των εργατικών συνδικάτων την 5η Αυγούστου και τον “κομμουνιστικό κίνδυνο”. Στην πραγματικότητα, ήταν αποτέλεσμα προμελετημένου σχεδιασμού και συνεννόησης μεταξύ Μεταξά και βασιλιά Γεωργίου, ήδη από τα τέλη Ιουλίου 1936.
Από την πρώτη κιόλας μέρα του καθεστώτος, ο Μεταξάς ανέστειλε βασικά συνταγματικά δικαιώματα, επέβαλε λογοκρισία, κατήργησε τα πολιτικά κόμματα, κατάργησε τα συνδικάτα και εξαπέλυσε κύμα συλλήψεων και εξοριών – κυρίως κομμουνιστών. Πάνω από 700 αντιφρονούντες συνελήφθησαν τις πρώτες μέρες, ενώ εκατοντάδες άλλοι εξορίστηκαν σε ερημικά νησιά όπως η Ανάφη, ο Άη Στράτης και η Ακροναυπλία.
Ιδεολογία και φασιστικά χαρακτηριστικά
Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου υιοθέτησε πολλές από τις πρακτικές και την αισθητική του ευρωπαϊκού φασισμού: εθνικιστικός μύθος, αρχηγικό πρότυπο, μιλιταριστική παιδεία, αντικομμουνισμός και λαϊκιστική ρητορική περί “Γ΄ Ελληνικού Πολιτισμού”.
Κορωνίδα της φασιστικής προπαγάνδας υπήρξε η ίδρυση της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας (ΕΟΝ), με σκοπό τη διαπαιδαγώγηση των νέων σε πνεύμα τυφλής υπακοής, εθνικιστικής έξαρσης και στρατιωτικής πειθαρχίας. Ο Τύπος ελέγχθηκε πλήρως, η δημόσια έκφραση γνώμης περιορίστηκε ασφυκτικά και η κάθε μορφή αντιπολίτευσης ποινικοποιήθηκε.
Ιστορική υποκρισία
Ο Μεταξάς διατήρησε στενές σχέσεις με τον ναζιστικό άξονα, παρότι η Ελλάδα βρισκόταν τελικά στο πλευρό των Συμμάχων στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η διάσημη φωτογραφία του με τον Γιόζεφ Γκέμπελς στην Καστέλλα και η θερμή υποδοχή που του επιφύλαξε αποτελούν αδιάψευστα τεκμήρια των δεσμών του με τον ευρωπαϊκό φασισμό. Ο ίδιος ο Γκέμπελς είχε δηλώσει εντυπωσιασμένος από την υποδοχή του στα ελληνικά χωριά, ως επίσημος φιλοξενούμενος του καθεστώτος.
Κι όμως, δεκαετίες μετά, ορισμένοι επιχειρούν να ξεπλύνουν τη φασιστική αυτή κηλίδα της ιστορίας, επικαλούμενοι το “ΟΧΙ” του 1940 ως ένδειξη εθνικής υπερηφάνειας, αποσιωπώντας ότι το είπε ένας δικτάτορας, επικεφαλής ενός καθεστώτος που είχε ήδη φιμώσει, καταπιέσει και διώξει τον ελληνικό λαό.
Ένα προσωποπαγές καθεστώς χωρίς κοινωνική στήριξη
Το καθεστώς της 4ης Αυγούστου, αν και διατήρησε την εξουσία για 4,5 χρόνια, δεν απέκτησε ποτέ κοινωνικές ρίζες ή θεσμική νομιμοποίηση. Ήταν αυστηρά προσωποπαγές, δε στηρίχθηκε σε κόμμα, ιδεολογικό κίνημα ή μαζική οργάνωση πέρα από την τεχνητή κατασκευή της ΕΟΝ. Με τον θάνατο του Ιωάννη Μεταξά στις 29 Ιανουαρίου 1941, το καθεστώς κατέρρευσε, χωρίς να αφήσει πίσω του τίποτα άλλο παρά μνήμες καταστολής, φόβου και διχασμού.
Η μνήμη είναι αντίσταση
Η ιστορία του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου είναι μια υπενθύμιση του πού οδηγούν η ανοχή στον αυταρχισμό, ο φόβος απέναντι στις πολιτικές διαφορές και η σιωπηρή αποδοχή της κατάλυσης της δημοκρατίας.
Η μνήμη είναι η ισχυρότερη παρακαταθήκη του ανθρώπου στην πορεία της ζωής του. Είναι το όπλο του απέναντι στη λήθη και στην επανάληψη των ίδιων τραγωδιών.
ΟΧΙ ΣΤΗ ΛΗΘΗ, ΟΧΙ ΣΤΗΝ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
ΠΟΤΕ ΞΑΝΑ ΦΑΣΙΣΜΟΣ!
