Μεταξύ των παγκόσμιων ανησυχητικών τάσεων σήμερα, τις διάσπαρτες γεωπολιτικές κρίσεις, τον πόλεμο Δύσης – Ανατολής, έως την κλιματική αλλαγή και την ταχεία αστικοποίηση, η δημογραφική μετάβαση δε λαμβάνει συχνά την προσοχή που της αξίζει. Ωστόσο, μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που θα αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα τον επόμενο αιώνα είναι ότι πολύ απλά δεν έχουμε αρκετούς νέους…
Είναι γεγονός ότι η δημογραφική οπισθοχώρηση είναι ένα πολύ σοβαρό πρόβλημα για τις περισσότερες αναπτυγμένες και αναπτυσσόμενες χώρες, μεταξύ των οποίων και η Ελλάδα, της οποίας οι δημογραφικοί δείκτες είναι ιδιαίτερα δυσμενείς, επειδή για μεγάλο χρονικό διάστημα όχι μόνο δεν έχει συνειδητοποιηθεί ουσιαστικά η σοβαρότητά του, αλλά αντίθετα έχουν ευνοηθεί τάσεις που επιδείνωσαν ιδιαίτερα τους δημογραφικούς παράγοντες της χώρας.
Τα τελευταία χρόνια όλοι οι Έλληνες νιώθουμε ότι η χώρα μας βρίσκεται σε ελεύθερη πτώση. Και ενώ υπάρχουν πολλά προβλήματα που είτε έχουν ανακύψει τα χρόνια της κρίσης, είτε προϋπήρχαν αλλά τώρα διογκώνονται, προσωπικά θεωρώ ότι το πιο σοβαρό θέμα της Ελλάδας σήμερα είναι το δημογραφικό, γιατί άπτεται της διασφάλισης της μελλοντικής επιβίωσης της χώρας μας (άλλωστε έχω αναφερθεί σε αυτό το μείζον πρόβλημα ήδη από το εκδοτικό σημείωμα του Φύλλου υπ’αριθμ. 36 Δεκεμβρίου 2012-Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου 2013, αλλά δυστυχώς, έκτοτε, όχι μόνο δεν έχουν δοθεί λύσεις, αλλά έχει επιδεινωθεί!).
Αν πράγματι κάποιος αντικειμενικός παρατηρητής, ανεπηρέαστος από τις εσωτερικές εξελίξεις της χώρας, κληθεί να αξιολογήσει το πρόβλημα του δημογραφικού της Ελλάδας, είναι βέβαιο ότι θα το θέσει ως το υπ΄αριθμόν ένα εθνικό θέμα και κίνδυνο που απειλεί την προοπτική και το μέλλον της πατρίδας μας.
Στην Ελλάδα βέβαια, ως είθισται, βρισκόμαστε σε χειμερία νάρκη… Εκτός από διάσπαρτες προσωπικές πρωτοβουλίες ορισμένων πεφωτισμένων Ελλήνων που πασχίζουν να το αναδείξουν στη σωστή του διάσταση (μακριά από εθνικιστικές και μισαλλόδοξες κορόνες), η μεγάλη πλειονότητα της ελληνικής κοινωνίας είτε αγνοεί το θέμα είτε στρουθοκαμηλίζει. Και ο λόγος που συμβαίνει αυτό είναι ότι δεν κατέχει υψηλή θέση στην ατζέντα των πολιτικών κομμάτων, των θεσμών της Πολιτείας, ενώ αγνοείται επιδεικτικά από την πλειονότητα των ΜΜΕ – εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων.
Η πραγματικότητα όμως είναι – όπως έχει δείξει και η ιστορία – ότι όταν μία χώρα αδυνατίζει δημογραφικά, διακυβεύεται η ίδια της η οντότητα και ύπαρξη! Δυστυχώς όμως οι πολιτικοί «νάνοι» που κρατούν τις τύχες της χώρας μας στα χέρια τους – ανεξαρτήτως κόμματος και ιδεολογικής τοποθέτησης – φαίνεται ότι έχουν άλλες προτεραιότητες και δεν τους απασχολεί το μείζον αυτό θέμα που μας οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια στον αφανισμό…
Το πρόβλημα είναι τόσο εκτεταμένο που αν μάλιστα κάποιος τολμηρός ανατρέξει σε στατιστικά στοιχεία ασφαλώς θα απογοητευτεί, ενώ αν διακατέχεται από υψηλό αίσθημα ευθύνης το πιθανότερο είναι ότι θα τρομάξει και θα πανικοβληθεί!
Σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, το 2023 γεννήθηκαν στην Ελλάδα 71.455 μωρά, 6,1% λιγότερα σε σχέση με το προηγούμενο έτος και τα λιγότερα που έχουν γεννηθεί μέσα σε μία χρονιά απ’ όταν ξεκίνησαν οι καταγραφές το 1932! Το ίδιο έτος καταγράφηκαν 128.101 θάνατοι – 56.646 περισσότεροι, δηλαδή σχεδόν διπλάσιοι, από τις γεννήσεις.
Άλλωστε, δε χρειάζεται ιδιαίτερη εμβάθυνση και επιστημονική προσέγγιση στο θέμα, αφού ο καθένας με μία ματιά στο περιβάλλον του και τη γειτονιά του μπορεί να βγάλει τα βασικά συμπεράσματα. Εκατοντάδες σχολεία σε όλη την επικράτεια έχουν κλείσει, ενώ χρόνο με το χρόνο, ακόμα και στις μεγάλες πόλεις, μειώνονται τα τμήματα και ο αριθμός των μαθητών. Αν προστρέξουμε στον περίγυρό μας θα δούμε ότι το σήμερα δεν έχει καμία σχέση με το παρελθόν. Παλαιότερα, ακόμα και υπό δύσκολες κοινωνικοοικονομικές συνθήκες, οι πολυμελείς οικογένειες ήταν πολλές, ενώ πλέον είναι ελάχιστες. Αυτό που διαπιστώνουμε είναι ότι κάθε οικογένεια νέων έχουν ένα είτε, το πολύ, δύο παιδιά.
«Παιδιά; Όχι, ευχαριστώ!»
Εννοείται ότι, ειδικά στις δυτικές κοινωνίες, έχουν αλλάξει τα πρότυπα ζωής και οι προτεραιότητες των νέων, αλλά ας μην κρυβόμαστε πίσω από το δάχτυλό μας. Δεν είναι αυτό το βασικό πρόβλημα.
Επειδή λοιπόν ανέφερα προηγουμένως στοιχεία που αναδεικνύουν περίτρανα το πρόβλημα της υπογεννητικότητας, ας δούμε και μερικά ακόμα στοιχεία που εξηγούν, εν πολλοίς, πώς προκαλείται…
Η τελευταία φορά που οι γεννήσεις ήταν περισσότερες από τους θανάτους στην Ελλάδα ήταν το 2010, τη χρονιά ουσιαστικά που η Ελλάδα χρεοκόπησε. Παρότι όμως ορισμένοι (μόνο) δείκτες υποτίθεται ότι μιλούν για ανάπτυξη, η κατάσταση δεν αλλάζει – διότι προφανώς η πλειονότητα των Ελλήνων δεν νιώθει καθόλου να βελτιώνονται τα οικονομικά της. Συνεπώς, μέσα στα επόμενα χρόνια, το έλλειμμα γεννήσεων στην Ελλάδα θα συνεχιστεί. Επιπλέον, σε αυτό έχει συμβάλει και η μαζική φυγή περίπου 600.000 Ελλήνων κατά τα χρόνια της κρίσης την προηγούμενη δεκαετία. Αυτοί οι Έλληνες θα κάνουν παιδιά στο Βερολίνο, τις Βρυξέλλες, το Μόναχο και αλλού – σε κάθε περίπτωση όχι στην Ελλάδα…
Από την άλλη, όσοι νέοι Έλληνες μένουν στην πατρίδα και θέλουν να κάνουν παιδιά, συχνά δεν έχουν την οικονομική δυνατότητα! Αυτό βέβαια στην πραγματικότητα δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη, αφού – λόγω των ευρωπαϊκών κονδυλίων – η οικονομία αναπτύσσεται και πάλι, σε χαμηλό όμως επίπεδο. Από αυτό επωφελούνται μονάχα λίγοι Έλληνες – σίγουρα όχι τα λαϊκά στρώματα – την ώρα που η ακρίβεια εξαπλώνεται, η ανεργία παραμένει αρκετά υψηλή, οι εργασιακές συνθήκες άθλιες και οι μισθοί στα τάρταρα, με αποτέλεσμα οι Έλληνες να έχουν τη δεύτερη μικρότερη αγοραστική δύναμη ανά κάτοικο σε ολόκληρη την Ε.Ε.!
Επιπλέον, σύμφωνα με τα επίσημα ευρωπαϊκά στοιχεία, το ποσοστό αποταμίευσης των ελληνικών νοικοκυριών είναι αρνητικό, κάτι που δεν συμβαίνει πουθενά αλλού στην Ε.Ε.! Κατά το πρώτο τρίμηνο του 2024 βρισκόταν στο -5,63%, τη στιγμή που ο μέσος όρος των 27 κρατών-μελών ήταν στο +14,42%. Αυτό σημαίνει με απλά λόγια ότι οι Έλληνες είναι υποχρεωμένοι να χρησιμοποιούν χρήματα από τις αποταμιεύσεις τους – εάν βέβαια έχουν… Έτσι, όσον αφορά τη γέννηση ή την ανατροφή των παιδιών τους, τα έξοδα που απαιτούνται είναι πολύ υψηλά. Γι’αυτό και πολλές Ελληνίδες και Έλληνες δεν έχουν καμία άλλη επιλογή και απαντούν: «Παιδιά; Όχι, ευχαριστώ!»
Ένα παγκόσμιο πρόβλημα
Επομένως, μία χώρα που παρουσιάζει αυτούς τους δείκτες υπογεννητικότητας και οικονομικής παρακμής δεν μπορεί να έχει καμία τύχη και προοπτική ούτε στην κοινωνική συνοχή, ούτε στην οικονομική προοπτική και ευρωστία. Επιπροσθέτως, λόγω του ευαίσθητου γεωπολιτικού σημείου που βρίσκεται η χώρα μας, κάτω από αυτές τις συνθήκες δεν είναι καθόλου παράλογο να ανησυχούμε ότι μελλοντικά διακυβεύεται ακόμα και η εθνική μας ακεραιότητα!
Οι μέχρι σήμερα παρεμβάσεις της Πολιτείας είναι περιορισμένες, αποσπασματικές έως και αναιμικές. Και το λέω αυτό γιατί το δημογραφικό πρόβλημα δεν εμφανίζεται μόνο στην Ελλάδα, αλλά σε πολλές χώρες του (δυτικού κατά κύριο λόγο, αν και όχι μόνο) κόσμου.
Παρά το γεγονός ότι ο παγκόσμιος πληθυσμός ξεπερνά τα 8 δισεκατομμύρια το 2022, η παγκόσμια γονιμότητα προβλέπεται να μειωθεί από 2,3 παιδιά ανά γυναίκα το 2021 σε 2,1 (το ποσοστό αναπλήρωσης) το 2050. Στον ΟΟΣΑ (ομάδα 38 κυρίως χωρών υψηλού εισοδήματος), ο πληθυσμός ηλικίας 65 ετών και άνω προβλέπεται να εκτιναχθεί από 17,4% το 2017 σε 27,1% 2050. Αυτό σημαίνει ότι ένας στους δέκα ανθρώπους θα είναι άνω των 80 ετών.
Θα αναφέρω ορισμένα χαρακτηριστικά παραδείγματα:
– Η Νότια Κορέα, με το χαμηλότερο ποσοστό γονιμότητας στον κόσμο, ένα ποσοστό γεννήσεων πολύ χαμηλότερο από το ποσοστό αναπλήρωσης και έναν πληθυσμό που γερνά ταχέως, έχει έναν πληθυσμό που θα μπορούσε να μειωθεί στο μισό σε μόλις 50 χρόνια! Η κυβέρνηση της Νότιας Κορέας έχει δαπανήσει δισεκατομμύρια γουόν για να ενισχύσει τις γεννήσεις μέσω της παροχής επιδομάτων, υπηρεσιών φύλαξης παιδιών και βοήθειας για τις θεραπείες υπογονιμότητας. Σύμφωνα με ειδικούς, ο χαμηλός αριθμός γεννήσεων οφείλεται κυρίως στις αυξημένες τιμές των ακινήτων και το υψηλό κόστος ανατροφής των παιδιών, σε μια ανταγωνιστική κοινωνία που είναι επίσης δύσκολο να βρει κανείς απασχόληση με καλές αποδοχές. Σας θυμίζει κάτι;;;
– Όμως και άλλες μεγάλες χώρες υποφέρουν από την υπογεννητικότητα. Στη Ρωσία, σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία που δημοσιεύθηκαν τον περασμένο Σεπτέμβριο, το ποσοστό των γεννήσεων βρίσκεται στο χαμηλότερο επίπεδο τα τελευταία 25 χρόνια, ενώ το ποσοστό θνησιμότητας αυξάνεται καθώς μαίνεται ο πόλεμος με την Ουκρανία. Το Κρεμλίνο χαρακτήρισε τα στοιχεία «καταστροφικά για το μέλλον του έθνους». Σίγουρα βέβαια, εκεί τα μέτρα που έχουν ληφθεί είναι γενναιότερα από ό,τι στην Ελλάδα (επίδομα μητρότητας για πρώτο παιδί 7.000 δολάρια και 9.300 δολάρια για το δεύτερο), αλλά και πάλι είναι αμφίβολο αν θα βοηθήσουν εποικοδομητικά.
– Το ίδιο ισχύει και για άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Ωστόσο, οι προβλεπόμενες δημογραφικές εξελίξεις στην Ελλάδα είναι πολύ πιο ραγδαίες σε σχέση με το σύνολο της Ευρωζώνης, στην οποία ο πληθυσμός αναμένεται να μειωθεί κατά μόλις 4,2% έως το 2100. Με βάση την έκταση της αναμενόμενης μείωσης του πληθυσμού έως το 2100, η Ελλάδα κατατάσσεται στην τρίτη χειρότερη θέση στην Ευρωζώνη, μετά τη Λετονία και τη Λιθουανία. Ο συντελεστής γονιμότητας έχει υποχωρήσει σε κάτω από 1,5 μονάδες (επίπεδο που δεν αρκεί για την αναπλήρωση του πληθυσμού) ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1980, από 2,1-2,5 μονάδες τις δεκαετίες των 1960 και 1970. Η μείωση και η γήρανση του πληθυσμού της χώρας προβλέπεται να συνεχιστούν τις επόμενες δεκαετίες. Στο σενάριο βάσης των δημογραφικών προβολών, ο πληθυσμός της Ελλάδας προβλέπεται να υποχωρήσει στα 8,1 εκατ. έως το 2100 – μια μείωση του πληθυσμού κατά 2,5 εκατ. άτομα ή 24% σε σχέση με το 2021.
Το βάρος της υποστήριξης αυτού του διογκούμενου ηλικιωμένου πληθυσμού, όπως έχει, θα πέσει στον συνεχώς συρρικνούμενο αριθμό ατόμων σε ηλικία εργασίας.
Επομένως, κάτι πρέπει να γίνει ΑΜΕΣΑ!
Αν θέλουμε να αντιμετωπίσουμε αυτό το θέμα πρέπει να υπάρξει σοβαρός σχεδιασμός και να ληφθούν γενναίες πολιτικές αποφάσεις για να μπορέσει να αντιστραφεί η σημερινή, θλιβερή, τρομακτική πραγματικότητα.
Η βελτίωση των δημογραφικών μεγεθών και ο περιορισμός της δημογραφικής γήρανσης, που αποτελεί συνέπεια της υπογεννητικότητας και της αύξησης του προσδόκιμου ζωής των ανθρώπων, είναι ζήτημα που αφορά όλους μας τόσο στο παρόν όσο και (πολύ περισσότερο) στο μέλλον.
Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι η πολιτική που θα πρέπει να εφαρμοστεί θα πρέπει να είναι ισχυρή, συνεχής και μακροχρόνια για την υποστήριξη της οικογένειας και των παιδιών, όχι μόνο κατά τη γέννηση, αλλά μέχρι την ενηλικίωσή τους.
Σημαντικό πρόβλημα της ελληνικής δημογραφικής πολιτικής είναι η αποσπασματικότητα και η εγκατάλειψη όποιων μέτρων λήφθηκαν αρχικά κατά τη διάρκεια των επαναλαμβανόμενων δημοσιονομικών κρίσεων που βίωσε η χώρα.
Οι χώρες που πέτυχαν την αύξηση του δείκτη γονιμότητας (αριθμός παιδιών ανά γυναίκα αναπαραγωγικής ηλικίας) στο όριο της αναπαραγωγής του πληθυσμού τους (2,1), εφάρμοσαν ισχυρή και μακροχρόνια δημογραφική πολιτική, αναγνωρίζοντας, ουσιαστικά, το μέγεθος του προβλήματος.
Καταλαβαίνει κανείς ότι τα αποσπασματικά μέτρα δεν είναι σε θέση να αυξήσουν τον σημερινό δείκτη γονιμότητας του 1,32 παιδιών ανά γυναίκα αναπαραγωγικής ηλικίας στο κατώφλι του 2,1.
Είναι χαρακτηριστικό ότι στις πρόσφατες εκλογές τα πολιτικά κόμματα, σχεδόν στο σύνολό τους, δεν παρουσίασαν συγκροτημένο και ολοκληρωμένο πρόγραμμα για το δημογραφικό. Υπήρξαν αποσπασματικές και μέσα σε άλλες θεματικές ενότητες αναφορές σε μέτρα τόνωσης της οικογένειας, χωρίς επιστημονική εκτίμηση για την αναμενόμενη επίδραση αυτών στην άμβλυνση του προβλήματος.
Εκτός από το φυσικό παράγοντα (γεννητικότητα – θνησιμότητα), η δεύτερη συνιστώσα μεταβολής ενός πληθυσμού, η μετανάστευση, θα πρέπει να λάβει κατευθύνσεις από τη μια πλευρά, περιορισμού των εκροών νέων παραγωγικών και αναπαραγωγικών ηλικιών προς το εξωτερικό και από την άλλη, ανάπτυξης συγκροτημένης πολιτικής υποδοχής μεταναστών από άλλες χώρες που θα συμβάλλουν στην οικονομική και δημογραφική ανάπτυξη της χώρας, λαμβάνοντας υπ’ όψη τις ανάγκες της ελληνικής οικονομίας και κοινωνίας.
Το παρόν άρθρο απευθύνεται ως Ανοιχτή Επιστολή αφύπνισης προς όλους τους Έλληνες, ενώ θα αποσταλεί και στους Ανώτατους Πολιτειακούς Παράγοντες, με την ελπίδα κάποια στιγμή στο άμεσο μέλλον να συσταθεί διακομματικά ένας ανεξάρτητος θεσμός προκειμένου να μελετήσει το θέμα, να προτείνει λύσεις και να λάβει αποφάσεις που η Πολιτεία θα είναι υποχρεωμένη να ακολουθήσει.
Αν δεν υπάρξει ένα ισχυρό ηλεκτροσόκ αντιμετώπισης αυτής της υπόθεσης, η χώρα οδηγείται με μαθηματική ακρίβεια σε αφανισμό. Είναι χρέος όλων μας να εκφράσουμε την αγωνία μας για το μέλλον της Ελλάδας, να απαιτήσουμε εδώ και τώρα να τεθεί στην κορυφή των προτεραιοτήτων των πολιτικών στόχων!
Θα μου πείτε, σωστά, φτάνει αυτό; Όχι βέβαια… Αλλά σε κρίσιμες περιόδους ο ελληνικός λαός έχει αποδείξει ότι μπορεί να συσπειρώνεται και να αντιδρά αποτελεσματικά. Σημασία, λοιπόν, έχει να συνειδητοποιήσουμε ότι, πράγματι, βρισκόμαστε ήδη σε πολύ κρίσιμο σημείο! Αν άπαντες καλέσουν σε μία πανεθνική σύμπνοια και συγκέντρωση για να αναδειχθεί η σπουδαιότητα αυτού του θέματος, αν υποχρεωθούν τα ΜΜΕ να αφιερώνουν χρόνο στο θέμα, αν οι επιφανείς Έλληνες «βάλουν το χέρι στην τσέπη» για να αποδείξουν τον πατριωτισμό τους, αν αφυπνιστεί η εκκλησία και αναδείξει το θέμα μέσα από τις δομές της, αν υπάρξει μία πανεθνική καμπάνια και οργανωμένη αντίδραση, τότε ίσως και να φανεί φως στο τούνελ…
Σαράντος Φιλιππόπουλος