Το “Brexit” σήμανε συναγερμό! Το παγκόσμιο γεωπολιτικό παιχνίδι δε θα είναι ποτέ πια το ίδιο – Του συνάδελφου Σαράντου Φιλιππόπουλου

Η επικράτηση του “Brexit” στο δημοψήφισμα της 23/6 γράφει ήδη ένα νέο, σημαντικό κεφάλαιο στην ιστορία της σύγχρονης Ευρώπης, αλλά και στο ρου της πορείας που θα ακολουθήσει ο κόσμος μας τα επόμενα χρόνια. Ίσως μερικοί να μην έχουν αντιληφθεί την κρίσιμη καμπή στην οποία ήρθε αυτό το αποτέλεσμα και τις συγκλονιστικές συνέπειες -θετικές ή αρνητικές και το πιθανότερο ένας συνδυασμός τους- που μπορεί να έχει στο μέλλον όχι μόνο της Ευρώπης, αλλά και συνολικά του πλανήτη.

Πολλοί αναλυτές θεωρούν το Brexit ως το σημαντικότερο γεωπολιτικό γεγονός στην Ευρώπη από το γκρέμισμα του Τείχους του Βερολίνου, την επανένωση των δύο Γερμανιών και την κατάρρευση του Ανατολικού Συνασπισμού. Είμαστε μάρτυρες ενός κοσμοϊστορικού γεγονός που μπορεί να μεταβάλει σταδιακά τον κόσμο όπως τον γνωρίζουμε. Το δημοψήφισμα στη Μεγάλη Βρετανία αλλάζει την παγκόσμια γεωπολιτική σκακιέρα και δημιουργεί νέα δεδομένα. Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί να αποτυπώσει με ακρίβεια τις εξελίξεις που θα προκύψουν στη συνέχεια.

Οι προκλήσεις θα είναι τεράστιες και σε κάθε περίπτωση χρονοβόρες. Αν και πολλοί έχουν επιχειρήσει να χαρτογραφήσουν αυτή την επομένη ημέρα, αρχικά στις οικονομικές σχέσεις Ευρώπης – Βρετανίας, αυτό δεν είναι εύκολο…

Μεγάλη Βρετανία και Ε.Ε.: Μία σχέση… παραδοσιακά περίεργη

Η αμφισβήτηση της Ευρώπης και του μοντέλου λειτουργίας της σημείωσε περήφανη νίκη στο δημοψήφισμα. Πρόκειται για μία νίκη σε βάρος της ασυδοσίας των αγορών και του άκρατου αντιδημοκρατικού πνεύματος που χαρακτηρίζει πολλούς από τους υψηλά ιστάμενους Ευρωπαίους αξιωματούχους. Αυτό που απομένει, είναι να δούμε αν η Ε.Ε. και οι θεσμοί της θα λάβουν το μήνυμα ούτως ώστε να προχωρήσουν σε ριζικές μεταρρυθμίσεις που θα διασώσουν το ευρωπαϊκό οικοδόμημα ή θα παραμείνουν σε “άρνηση”, οδηγώντας το όραμα της Ενωμένης Ευρώπης στον Καιάδα…

Η επικράτηση της εξόδου μάλιστα θα ήταν ευρύτερη, αν δεν είχε μεσολαβήσει το τραγικό γεγονός της δολοφονικής επίθεσης από έναν ακροδεξιό ψυχοπαθή εναντίον της Βουλευτού του Εργατικού Κόμματος, Τζο Κοξ, θερμής υποστηρίκτριας του “Bremain”, που οδήγησε στο θάνατό της, ενώ παράλληλα δημιούργησε ένα κύμα συμπάθειας προς την εκστρατεία της παραμονής.

Η άποψή μου, που έχει διατυπωθεί επανειλημμένως σε σειρά κειμένων, είναι ότι το μοντέλο λειτουργίας της Ε.Ε. είναι ουσιαστικά απόμακρο και απεχθές για την πλειονότητα των στρωμάτων των ευρωπαϊκών λαών, έχοντας παραχωρήσει τα “κυριαρχικά δικαιώματα” της Ευρώπης στις αδηφάγες πολυεθνικές και το ανεξέλεγκτο χρηματοπιστωτικό σύστημα των αγορών.

Και επειδή τα κάστρα ως γνωστόν πέφτουν εκ των έσω, το παράδοξο της υπόθεσης είναι ότι τελικά το μεγαλύτερο -μέχρι το επόμενο- χτύπημα προς το “όραμα της Ενωμένης Ευρώπης των… πολυεθνικών” επήλθε από την παραδοσιακή Μητρόπολη του καπιταλισμού! Μάλιστα, προεξάρχοντες της αμφισβήτησης της πολιτικής της Ε.Ε. που “απορροφά” με ταχείς ρυθμούς κομμάτια της εθνικής κυριαρχίας των κρατών-μελών, είναι ακροδεξιοί σχηματισμοί με επικεφαλής τον Νάιτζελ Φάρατζ και το πλέον συντηρητικό κομμάτι των συντηρητικών Τόρις, με μπροστάρη τον πρώην Δήμαρχο του Λονδίνου, Μπόρις Τζόνσον, που μετά την παραίτηση του Ντέιβιντ Κάμερον είναι ανάμεσα στους βασικούς υποψηφίους για τον πρωθυπουργικό θώκο.

Βέβαια, με μία δεύτερη ανάγνωση, ίσως αυτά τα φαινόμενα να μην ήταν και τόσο περίεργα και μη αναμενόμενα… Πέραν της παραδοσιακής εχθρικής στάσης ενός μεγάλου μέρους των Βρετανών, αλλά και των πολιτικών ηγετών τους απέναντι στην Ε.Ε. (με χαρακτηριστική την αποστασιοποίηση από την ΟΝΕ), η αμφισβήτηση στην Κεντρική και Βόρεια Ευρώπη (βλ. Αυστρία, Ολλανδία, αλλά και Γαλλία) εκφράζεται κατά κύριο λόγο εκ των (ακρο)δεξιών, ενώ στον ευρωπαϊκό Νότο εκ των αριστερών (βλ. Ελλάδα, Ισπανία, Ιταλία). Παράλληλα, δεν είναι τυχαίο ότι υπέρ της εξόδου από την Ε.Ε. ψήφισαν τα καταπιεσμένα -οικονομικά και κοινωνικά- κομμάτια της αγγλικής επαρχίας, που νιώθουν καταπιεσμένα από την παγκοσμιοποίηση, αποκομμένα τόσο από την απόμακρη Ε.Ε. με τους ακατανόητους και μη αιρετούς θεσμούς της, αλλά και από το πλούσιο και κοσμοπολίτικο Λονδίνο.

Είναι εντυπωσιακό το γεγονός ότι η συνθηματολογία και η επιχειρηματολογία των ευρωσκεπτικιστών κατά τη διάρκεια της εκστρατείας τους θύμιζε πλατφόρμα της άκρας αριστεράς. Μίας αριστεράς που σίγουρα φέρει μεγάλο μερίδιο ευθύνης που “άφησε” στο χώρο της αμφισβήτησης να κυριαρχήσει η άκρα δεξιά. Το γεγονός αυτό καταδεικνύει με εμφατικό τρόπο ένα φαινόμενο που δυστυχώς συναντάται σήμερα σε όλο το Δυτικό Κόσμο, με την αδυναμία διαμόρφωσης εξελίξεων πάνω σε ιδεολογική βάση με καθαρούς όρους και προϋποθέσεις. Έχει χαθεί το μέτρο και πλέον έχει επικρατήσει η αδιαφορία και η ισοπέδωση ιδεολογιών και πολιτικών ταυτοτήτων.

Νάνοι στα παπούτσια γιγάντων

Η γενική διαπίστωση είναι ότι η παρακμή της Ευρώπης οφείλεται στη μετάλλαξή της από Ευρώπη των λαών σε μία χρηματοοικονομικής αντίληψης κυριαρχία των αγορών. Σε μία καταστροφική αλληλεπίδραση, σε σημαντικό βαθμό αυτή η “τερατογένεση” έχει να κάνει και με την απουσία ηγετικών φυσιογνωμιών μεγάλου βεληνεκούς. Πολιτικοί “νάνοι” έχουν διαδεχθεί και προσπαθούν να χωρέσουν στα παπούτσια γιγαντιαίων μορφών της ευρωπαϊκής πολιτικής και όπως είναι φυσικό, αποτυγχάνουν παταγωδώς.

Άλλωστε, πέραν της “λειψανδρίας” σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, αυτή η διαπίστωση πλέον είναι εμφανής και στη χώρα μας. Ανεξαρτήτως ιδεολογικοπολιτικής τοποθέτησης, νομίζω ότι λείπει από την πολιτική πραγματικότητα ο Κωνσταντίνος Καραμανλής που αποτέλεσε πυλώνα της μετεξέλιξης του ελληνικού κράτους. Ο Ανδρέας Παπανδρέου που λατρεύτηκε όσο κανείς άλλος πολιτικός επί δεκαετίες στην Ελλάδα και αρκούσε ένα νεύμα του για να συναρπάσει τα πλήθη.

Αλήθεια πόσο επίκαιρος είναι 40 χρόνια μετά, σχετικά με τις αναλύσεις του για την πορεία της Ευρώπης; Είχε αποτυπώσει με απόλυτη σαφήνεια και καθαρότητα τις σημερινές “στραβοτιμονιές” της Ευρώπης που μας οδηγούν στο τέλμα, τονίζοντας τους κινδύνους που εγκυμονούσε η “παράδοση των κλειδιών” στις πολυεθνικές, στις αγορές και στην επικράτηση της αριθμητικής λογικής σε πολιτικές που αφορούν τον ανθρώπινο παράγοντα και ολόκληρους λαούς. Δεκαετίες πριν, έθετε το βασανιστικό σήμερα δίλημμα, ή θα τεθούν κανόνες λειτουργίας που θα δώσουν προτεραιότητα στους πολίτες, ώστε να αποτελέσει μακροπρόθεσμα μία πραγματική Ευρώπη των λαών ή θα μετεξελιχθεί σε μία στυγνή, απρόσωπη και κυνική Ευρώπη των αγορών, των πολυεθνικών και του μεγάλου κεφαλαίου. Η ελίτ των Βρυξελλών που εξυπηρετεί τα μεγάλα οικονομικά συμφέροντα έχει απομακρυνθεί από τους καταστατικούς σκοπούς της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, έχει αποκοπεί από τα λαϊκά ερείσματα και θεμέλια της Ενωμένης Ευρώπης και στροβιλίζεται ανερμάτιστα μέσα σε ένα δικό της μικρόκοσμο αποτελούμενο από γραφειοκρατικούς θεσμούς, αντιλαϊκές οπτικές και πρακτικές, εσωτερικούς ανταγωνισμούς, αδηφάγα ΜΜΕ και δημοσιογράφους-πιόνια, αλλά και μία ακόρεστη δίψα για περισσότερη ισχύ, περισσότερη εξουσία και περισσότερο πλούτο. Δυστυχώς, λόγω της έλλειψης παραγωγής πολιτικής και της υποχώρησης των ιδεολογιών, το ευρωπαϊκό εγχείρημα οδηγείται σήμερα στην αμφισβήτηση, την αναποτελεσματικότητα και την κρίση διάσπασης, με το Brexit να αποτελεί την πιο σαφή μέχρι σήμερα -αλλά πολύ φοβούμαι όχι την τελευταία- εκδήλωση του φαινομένου.

Και τώρα, πού οδεύουμε;

Πέραν των εξελίξεων που θα δρομολογήσει το δημοψήφισμα για τη Μεγάλη Βρετανία (μετακίνηση εργαζομένων, αγαθών και κεφαλαίων, νέες εμπορικές και άλλου τύπου συμφωνίες, νομοθετικές διαδικασίες κ.ά.), πιστεύω ότι το αποτέλεσμα αυτό θα έχει πολύπλευρες και άμεσες συνέπειες σε ευρύτερο επίπεδο, εφόσον βέβαια ισχύσει και δεν προσπαθήσουν εν ευθέτω χρόνω να “βαπτίσουν το κρέας ψάρι” με ένα νέο δημοψήφισμα ή με μία νέα συμφωνία για το καθεστώς της Μ.Β. εντός Ε.Ε. Γιατί παρατηρώ ότι ήδη έχουν αρχίσει και αναπαράγονται και αυτές οι απόψεις…

Για την Ευρώπη οι συνέπειες του Brexit θα είναι καταλυτικές και εν πολλοίς απρόβλεπτες. Πρώτα απ΄ όλα θα έχουμε την πρώτη αποχώρηση χώρας από την Ένωση και την πρώτη ενεργοποίηση του σχετικού άρθρου της Συνθήκης της Λισσαβώνας (άρθ. 50) που επιτρέπει κάτι τέτοιο (πληροφοριακά, το 1984 αποχώρησε μια περιοχή, όχι χώρα, από την Ένωση – η Γροιλανδία). Η ολοκλήρωση όμως της διαδικασίας αποχώρησης δε θα είναι εντελώς «αναίμακτη» επιχείρηση και θα διαρκέσει χρόνια.

Βεβαίως, η πρώτη αντίδραση της Ένωσης στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο θα είναι η επιτάχυνση της ενοποίησης στους τομείς άμυνας, ΟΝΕ, κ.ά.. Ωστόσο η Ένωση θα βγει ακρωτηριασμένη και κυρίως θα έχει δημιουργηθεί ένα επικίνδυνο προηγούμενο που θα θελήσουν να αξιοποιήσουν κάθε είδους εθνολαϊκιστικές δυνάμεις σε πολλές χώρες μέλη. Ο μεγαλύτερος φόβος των ευρωπαϊστών είναι η δημιουργία ενός φαινομένου “ντόμινο”. Το Brexit θα ωθήσει πιθανότατα και άλλες χώρες – αργά ή γρήγορα – να ζητήσουν την έξοδο από την Ε.Ε.

Το πρώτο μεγάλο “κρας τεστ” ήταν στη χθεσινή εκλογική αναμέτρηση στην Ισπανία όπου η πολιτική αβεβαιότητα αποτελεί τον κανόνα και όχι την εξαίρεση τους τελευταίους μήνες. Το αποτέλεσμα δε δίνει ξεκάθαρη νίκη σε κανένα κόμμα και η προσπάθεια σχηματισμού κυβέρνησης μέσα από δύσβατες συνεργασίες και ευκαιριακές συνεννοήσεις που δε βασίζονται σε ιδεολογικοπολιτική πλατφόρμα, αναμένεται να κρατήσει τουλάχιστον μέχρι τα τέλη του καλοκαιριού. Το ίδιο πολιτικό τοπίο διαμορφώνεται στην πλειονότητα των χωρών του Νότου, όπου υφίσταται έντονη αμφισβήτηση είτε από την άκρα δεξιά είτε την άκρα αριστερά για το μοντέλο ευρωπαϊκής διακυβέρνησης. Οι ευρωσκεπτικιστές στην Ολλανδία και την Αυστρία πανηγυρίζουν και ήδη μιλούν για αντίστοιχα δημοψηφίσματα στις χώρες τους. Πλέον, μετά τις βαρύγδουπες εξαγγελίες και την προοπτική που φαινόταν να γεννά η ΟΝΕ, φαίνεται πολύ πιθανό ότι θα αφήσουμε πίσω την περίοδο της συνεχώς αυξανόμενης ολοκλήρωσης και θα περάσουμε στην περίοδο της αποσύνθεσης.

Οι επιπτώσεις στη Μεγάλη Βρετανία θα είναι καθοριστικές. Θεωρώ βέβαιο ότι άμεσα θα δημιουργηθούν αποσχιστικές τάσεις με αφετηρία τη διεξαγωγή νέου δημοψηφίσματος στη Σκωτία για την παραμονή της στο Ηνωμένο Βασίλειο. Οι εξελίξεις θα είναι ραγδαίες και η συμπεριφορά του ιερατείου της Ευρώπης δεν μπορεί να προσδιοριστεί σε σχέση με τις επιπτώσεις τους και στη χώρα μας, που θα διαμορφωθούν κατά καθοριστικό τρόπο από τις εκλογικές αναμετρήσεις που επέρχονται τόσο στη Γαλλία όσο και στη Γερμανία.

Δεδομένου ότι αυτό που επιζητά διαχρονικά η Ευρώπη είναι πλήρης δέσμευση όλων των μελών της, καθώς μόνον έτσι θα μπορέσει να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις, η έξοδος της Βρετανίας από την Ε.Ε. είναι πολύ πιθανόν να πυροδοτήσει εχθρική στάση έναντι του Ηνωμένου Βασιλείου. Το Brexit αποτελεί ένα καίριο πλήγμα στην συνοχή της Ε.Ε., θα σημάνει σημαντική απώλεια σε πρεστίζ (αφού αποχωρεί οικειοθελώς η δεύτερη σε μέγεθος οικονομία και τέταρτη χρηματοδότης) και θα ανατρέψει την ισορροπία δυνάμεων, ενδυναμώνοντας ακόμα περισσότερο τη γερμανική ηγεμονία. Πιθανότατα η Ε.Ε. θα θελήσει να δείξει ένα σκληρό προσωπείο στην Βρετανία προσπαθώντας να αποδείξει περίτρανα τις συνέπειες του Brexit στους Βρετανούς και να αποθαρρύνει κάθε μελλοντικό υποψήφιο. Ως γνωστόν, «ανώδυνα διαζύγια» δεν υπάρχουν και είναι πολύ πιθανόν η ρήση αυτή να πιστοποιηθεί και σε αυτήν την περίπτωση. Τα σημάδια ήδη δεν είναι θετικά, αφού η πρώτη αντίδραση της Ε.Ε. ήταν “να φύγει η Βρετανία το συντομότερο δυνατόν”, στάση που συνάδει περισσότερο με αντεκδίκηση, παρά με συνεργασία.

Η Ε.Ε. θα πληγεί και οικονομικά αφού η Βρετανία ήταν ο τέταρτος χρηματοδότης της, ενώ θα είναι δύσκολο να ασκήσει αποτελεσματική και αξιόπιστη κοινή εξωτερική πολιτική.

Από την άλλη μεριά, κάποιες θεμελιακές διακρατικές ισορροπίες θα ανατραπούν υπέρ της ισχυρότερης χώρας μέλους, της Γερμανίας. Σε αυτό το σημείο οφείλω να τονίσω το “διπρόσωπο” ρόλο των ΗΠΑ που αφενός μεν επιθυμούν μία σταθερή Ευρώπη προς το συμφέρον τους, αφετέρου δε, προτιμούν η σταθερότητα να μη συνοδεύεται και από “υπέρμετρη” ισχυροποίηση, ιδιαιτέρως της Γερμανίας, ώστε να καταστεί μελλοντικά σημαντικός ανταγωνιστής στην κούρσα για την παγκόσμια πρωτοκαθεδρία.

Η υποβόσκουσα σύγκρουση ΗΠΑ και Γερμανίας οδηγεί την Υπερδύναμη σε ενέργειες που υπονομεύουν το ευρωπαϊκό εγχείρημα και δεν είμαι και τόσο σίγουρος ότι “τα έβαψε μαύρα” για το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος…

Η ζωή θα συνεχιστεί, η Ευρώπη όμως;

Πάντως, το γεγονός ότι οι αγορές και το χρηματοοικονομικό σύστημα με τους πολιτικούς εκφραστές του θα έτρωγαν το πιο ισχυρό “χαστούκι” από μία χώρα-ναό του παγκοσμίου συστήματος των αγορών, στο οποίο περίοπτη θέση έχει το Σίτι του Λονδίνου, νομίζω ότι αποτελεί τρόπον τινά και κάπως απλουστευτικά, “θεία δίκη”.

Τα σημάδια της αμφισβήτησης είχαν κάνει την εμφάνισή τους ήδη από την αντισυστημική εκλογή του “πολύ αριστερού” Τζέρεμι Κόρμπιν στην ηγεσία των Εργατικών και σειρά πήρε στη Μέκκα του παγκόσμιου καπιταλισμού, τις ΗΠΑ, το φαινόμενο του Μπέρνι Σάντερς, που αφύπνισε από το διαχρονικό λήθαργο μεγάλα κομμάτια του αμερικανικού πληθυσμού και έβαλε τη νέα γενιά στο προσκήνιο.

Επομένως, ελπίζω και πιστεύω συνάμα, ότι βρισκόμαστε στην αρχή ραγδαίων ανακατατάξεων παγκοσμίως, που σε βάθος δεκαετίας θα οδηγήσουν σε ριζικές αλλαγές ώστε να υφίσταται τεράστια απόσταση στο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό σύστημα σε σχέση με το status quo των τελευταίων ετών.

Η ελπίδα των λαών σίγουρα δε θα προκύψει από κάποια ουτοπική παγκόσμια επανάσταση. Η ευχή η δική μου είναι να κυριαρχήσουν εκ νέου οι ιδεολογίες και η πολιτική, καταβαραθρώνοντας την κυριαρχία των αγορών που είχε καταστροφικά αποτελέσματα για την ανθρωπότητα. Συγκεκριμένα για την Ευρώπη, να συνδεθεί η ανάπτυξη και η απασχόληση με την πρόνοια, την ισότητα και την ευημερία ώστε οι πολίτες να αρχίσουν να σκέφτονται πάλι ότι η Ε.Ε. είναι μία “καλή ιδέα”.

Πρόκειται για μία διαδικασία πολύπλοκη, χρονοβόρα και με παγίδες να καιροφυλακτούν… Στην πορεία αυτών των εξελίξεων, υφίσταται ήδη ο μέγας κίνδυνος να σπάσει το αυγό του φιδιού που εκκολάπτεται την τελευταία δεκαπενταετία. Δεν είναι τυχαίο ότι το μεταναστευτικό αποτέλεσε αιχμή του δόρατος των Ευρωσκεπτικιστών που βρήκε μεγάλη απήχηση στα στρώματα που βρίσκονται στο περιθώριο και δυστυχώς θεωρούν ως κύριους υπεύθυνους τους “κακούς μετανάστες”. Αν λειτουργήσουμε με ρατσιστικά, ξενοφοβικά, απομονωτικά ένστικτα και τελικά προσδώσουμε στην αντίδρασή μας νεοφασιστικά χαρακτηριστικά, τότε πλέον η αλληλεγγύη θα αποτελεί παρελθόν, θα υψωθούν τείχη και θα είναι ορατός ο κίνδυνος οι εφιάλτες ενός όχι και τόσο μακρινού παρελθόντος να κάνουν την επανεμφάνισή τους…

Βαδίζουμε σε αχαρτογράφητα νερά. Κανείς δεν μπορεί να προδικάσει τις εξελίξεις, παρά μόνο με ψύχραιμη ματιά να κρίνει και να ελπίζει για το καλύτερο. Ας ελπίσουμε λοιπόν αυτή η κρίση και οι δεδομένες μεγάλες ανακατατάξεις να γίνουν μέσα από μία ορθολογική διαδικασία και με όσο το δυνατόν λιγότερες αρνητικές επιπτώσεις για τους λαούς. Εδώ θα είμαστε, η περίοδος είναι ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσα και σίγουρα θα διαμορφώσει ένα ξεχωριστό πεδίο πολιτικοοικονομικών εξελίξεων.