Ο συνάδελφος Περικλής Φρούσιος από το Βόλο μπορεί να υπηρέτησε επί σειρά ετών στην τράπεζα (κατάστημα Πλατείας Βάθης, Μενιδίου, Κεντρικό, Λάρισας, Βόλου), ωστόσο το μεγάλο του πάθος είναι η αστρονομία, στην οποία μάλιστα έχει εντρυφήσει δεόντως, έχοντας αποκτήσει γνώσεις και εμπειρίες ετών και είναι πραγματικά απολαυστική μία συζήτηση μαζί του επί της συγκεκριμένης επιστήμης.
Ο Περικλής είναι διακεκριμένο μέλος της κοινότητας της Αστρονομίας και μάλιστα αρθρογραφεί σε εξειδικευμένα έντυπα. Γνωρίζοντας το πάθος του για την Αστρονομία, του ζητήσαμε να μας αποστείλει ένα από τα δημοσιεύματά του και δέχτηκε με χαρά να προσφέρει στην ιστοσελίδα μας ένα ενδελεχές αφιέρωμα στη ζωή και το έργο του Νικόλαου Κοπέρνικου, ενός από τους μεγαλύτερους επιστήμονες στην ιστορία της ανθρωπότητας, στον οποίο οφείλουμε εν πολλοίς την εδραίωση της γνώσης μας για το ηλιοκεντρικό σύστημα:
Αναδημοσίευση από το περιοδικό «ΟΥΡΑΝΟΣ» (Οκτώβριος 2019-Τεύχος 113) της εταιρείας Αστρονομίας κ’ Διαστήματος Βόλου.
.
Νικόλαος Κοπέρνικος (1473 – 1543)
Του Περικλή Φρούσιου, μέλους της εταιρείας Αστρονομίας και Διαστήματος Βόλου
Πριν από πεντέμισι περίπου αιώνες ένα βαθύ και ιδιόρρυθμο πνεύμα έβλεπε για πρώτη φορά το φως του ήλιου στο Torun της Πολωνίας. Ήταν ο Νικόλα Κόπερνικ, γνωστός με το εκλατινισμένο όνομα Kopernicus.
Ο μεγάλος αυτός Σοφός ήταν ο πρώτος μετά τη βαθιά νύχτα του μεσαίωνα που γκρέμισε τον τοίχο που ορθωνόταν μπροστά τους και άνοιξε το πρώτο παράθυρο για να δούμε και να κατανοήσουμε τον μηχανισμό λειτουργίας του σύμπαντος.
.
Σε όλα σχεδόν τα μεγάλα πνεύματα της κλασικής Ελλάδος, από τους Ίωνες φιλοσόφους, τους Πυθαγόρειους, τον Πλάτωνα, τον Αριστοτέλη, τον Ίππαρχο μέχρι και τον μεγάλο Κλαύδιο Πτολεμαίο ήταν αποδεκτό το γεωκεντρικό σύστημα. Η γη στο μέσον, περιφορά γύρω από αυτήν όλων των τότε γνωστών πλανητών, του ήλιου και της Σελήνης.
Το σύστημα αυτό αμφισβήτησε πρώτος ο όχι και τόσο γνωστός φιλόσοφος Ηρακλείδης ο Ποντικός, από την Ηράκλεια του Πόντου, ο επονομαζόμενος και παραδοξολόγος. Αυτός πρώτος ερμήνευσε το φαινόμενο «μέρα-νύχτα» δεχόμενος ότι η γη περιστρέφεται γύρω από νοητό άξονα σε 24 ώρες και πρώτος παρατήρησε ότι οι εσωτερικοί πλανήτες Ερμής και Αφροδίτη περιφέρονται και ακολουθούν τον ήλιο στην ετήσια περιφορά του (έφτασε στο συμπέρασμα εκ του γεγονότος ότι η αποχή της Αφροδίτης κυμαίνεται σε μικρές τιμές, max 46°, άρα κάνει κυκλική κίνηση γύρω από τον Ήλιο).
Αργότερα ο Αρίσταρχος ο Σάμιος πάει πιο πέρα και δέχεται ότι και οι άλλοι πλανήτες και η γη περιστρέφονται γύρω από τον ήλιο. Ελάχιστοι όμως φιλόσοφοι δέχθηκαν την άποψή του. Βέβαια εκείνη την εποχή δεν υπήρχαν τα κατάλληλα όργανα για την απόδειξη ποια από τις δύο θεωρίες ήταν σωστή. Πρέπει να αναφερθεί, ο ίδιος ο Πτολεμαίος παραδέχθηκε, κάνοντας μια έκπτωση από το γεωκεντρικό του μοντέλο των επίκυκλων, λέγοντας ότι οι δύο αυτοί πλανήτες πράγματι ακολουθούν τον Ήλιο.
Για δώδεκα και πλέον αιώνες η «Μέγιστη Σύνταξη» του Πτολεμαίου θεωρείται χωρίς καμία αμφισβήτηση, το Ιερό Ευαγγέλιο της αστρονομίας χωρίς την παραπέρα βελτίωση της αστρονομικής σκέψης. Χαρακτηριστικό αυτής της στασιμότητας είναι ότι στη διάρκεια του Μεσαίωνα ένα και μόνο ήταν το βασικό εγχειρίδιο στην Ευρώπη, το “Tractatus de sphaera mundi” του Johannes Sacrobosco.
Με τον Κοπέρνικο η εικόνα που είχε σχηματίσει ο άνθρωπος για το σύμπαν ανατρέπεται άρδην! Στο μνημειώδες έργο του “De revolutionibus orbium coelestium” θεμελιώνει την πραγματική εικόνα του ηλιακού συστήματος ανατρέποντας τον Πτολεμαίο και δικαιώνοντας τον Αρίσταρχο! Ακολουθώντας τη συμβουλή του θείου του που ήταν επίσκοπος, παρακολούθησε τα πρώτα μαθήματα στη σχολή του Αγίου Ιωάννη στο Torun, μετά στην Ιερατική σχολή του Wloclawek και στη συνέχεια τον βρίσκουμε να σπουδάζει στην πόλη Κρακοβία με προορισμό το εκκλησιαστικό λειτούργημα.
Εκείνη την εποχή και στην Κρακοβία η αστρονομία διδασκόταν σύμφωνα με τους κανόνες του Αριστοτέλη, όμως ένα σοβαρό κίνητρο ενθάρρυνε την αστρονομική έρευνα διότι, οι εφαρμογές των αστρονομικών γνώσεων που είχαν οπισθοδρομήσει μετά τον Πυθέα τον Μασσαλιώτη, άρχισαν να εφαρμόζονται και στη ναυσιπλοΐα. Ήδη ο Χριστόφορος Κολόμβος διέσχιζε τον Ατλαντικό με τις καραβέλες του. Για τη ζωή και τις σπουδές του στην Κρακοβία πολύ λίγα γνωρίζουμε. Ο Νικόλαος Κοπέρνικος απέφευγε να γίνεται θόρυβος γύρω από το όνομά του, χαρακτηριστικό των μεγάλων σοφών. Το φθινόπωρο του 1496 σε ηλικία 23 ετών πηγαίνει για σπουδές στο περίφημο πανεπιστήμιο της Μπολόνια. Εκεί είχε την τύχη να συναντήσει διάσημους σοφούς δασκάλους. Την αστρονομία δίδαξαν ο Giagomo di Pietramellana και κυρίως ο Domenico Maria da Novara. Στα μαθηματικά καθηγητές του ήταν ο Scipione del Ferro και ο Benedetto Pancorasi. Στα Αρχαία Ελληνικά ήταν ο διάσημος Antonio Cordo Urseo. Η προσωπικότητα του Urseo επηρέασε τόσο πολύ το νεαρό Κοπέρνικο που διάβασε ό,τι υπήρχε τότε στην Ιταλία γύρω από την αστρονομία στα αρχαία Ελληνικά πριν και μετά τον Ίππαρχο. Έφτασε στο σημείο να γνωρίζει καλύτερα τα Ελληνικά από τα Λατινικά (στο τέλος της ζωής του μετέφραζε αρχαία ποίηση στα Λατινικά)!
Παρόλο που ο Κοπέρνικος είχε γραφτεί στη Νομική Σχολή η σκέψη του ήταν στα άστρα! Για αυτό συνδέεται στενά με το σπουδαίο καθηγητή της αστρονομίας, τον Domenico Maria da Novara. Την επίδραση του da Novara πάνω στον Κοπέρνικο αναφέρει και ο καθηγητής αστρονομίας από το Τιρόλο στο πανεπιστήμιο της Wittenberg Georg Joachim Von Lauchen γνωστός ως Rheticus, ο οποίος αργότερα μετέβη στο Frombork όπου είχε εγκατασταθεί ο Κοπέρνικος για να ακούσει από τον ίδιο για τη νέα θεωρία του ηλιοκεντρισμού.
Ο Κοπέρνικος μαζί με τον καθηγητή του da Novara πραγματοποίησε πολλές αστρονομικές παρατηρήσεις μεταξύ των οποίων είναι και η επιπρόσθηση από τη Σελήνη του λαμπρότερου άστρου του Ταύρου, τον Aldebaran, την 5η πρωινή της 9ης Μαρτίου του 1497. Η παρατήρηση αυτή έδωσε την ευκαιρία στον Κοπέρνικο να αποδείξει το κύρος της θεωρίας του, σχετικά με την παράλλαξη της Σελήνης.
Στις αρχές του 1499 κάνει μία σύντομη επίσκεψη στο Frombork για να επιστρέψει και πάλι στην Μπολόνια. Εκεί ακολουθούμενος από τον αδερφό του Αντρέα επισκέπτεται τη Ρώμη. Από τη διαμονή του εκεί, ελάχιστα γνωρίζουμε. Εκεί στη Ρώμη, από διηγήσεις του Rheticus, δίδαξε σε πλήθος μαθητών και σε επιφανείς προσωπικότητες τη νέα θεωρία. Την επόμενη χρονιά (1501) επιστρέφει στην πατρίδα του και μαζί με τον αδερφό του Αντρέα χειροτονούνται εφημέριοι στη Μητρόπολη του Frombork.
Η επιθυμία του για τη συνέχιση των σπουδών του ήταν τόσο έντονη που ζήτησε επιπλέον διετή άδεια από το Διοικητή του Frombork, η οποία του χορηγήθηκε με τον όρο να σπουδάσει και ιατρική. Ο Κοπέρνικος επιστρέφει στην Ιταλία, ζει στην εποχή των γιγάντων της σκέψης και της τέχνης. Τότε έζησαν και έδρασαν προσωπικότητες σαν τον Λεονάρντο Ντα Βίντσι, τον Μικελάντζελο, τον Ραφαήλο, τον Αριόστο κ.ά.. Τις ιατρικές του σπουδές έκανε στο πανεπιστήμιο της Πάδοβας που ήταν υπό την αιγίδα της Βενετικής Δημοκρατίας και αντιαριστοτελικό.
Για το χρόνο παραμονής του στην Πάδοβα μέχρι και το 1504 και πάλι δε γνωρίζουμε πολλά πράγματα. Στο τέλος της διαμονής του στην Ιταλία τον βρίσκουμε και στο πανεπιστήμιο της Ferrara από όπου πήρε και τον τίτλο του διδάκτορος της Νομικής. Η διετής του άδεια παρατάθηκε και έτσι η συνολική του παραμονή στην Ιταλία φτάνει στα δέκα έτη.
Στις αρχές του 1506 θέτει τέλος στη φοιτητική του ζωή και επιστρέφει οριστικά στην πατρίδα του. Αντί όμως να αναλάβει τη θέση του στη Μητρόπολη του Frombork, μένει κοντά στον Επίσκοπο θείο του για να τον φροντίζει. Αυτήν την περίοδο προωθεί τις αστρονομικές του γνώσεις αρχικά στην Κρακοβία και στη συνέχεια στην Ιταλία.
Το 1507 με μία μικρή χειρόγραφη περίληψη γνωστή με το όνομα «commentariolus» εκθέτει τη νέα θεωρία του ηλιοκεντρισμού. Αντίγραφα αυτής της περίληψης διανέμονται σε φίλους και σοφούς, ιδιαίτερα της Κρακοβίας, όπου δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στις τρεις κινήσεις της γης :
1) Την ημερήσια των 24 ωρών που δημιουργεί τη μέρα και τη νύχτα. Παρεμπιπτόντως να αναφέρω ότι ένας Γάλλος ιερέας του Μεσαίωνα αναφέρθηκε σε αυτήν την κίνηση (φαίνεται ότι η αστρονομία και η ιεροσύνη έχουν έντονη συσχέτιση).
2) Την ετήσια περιφορά γύρω από τον Ήλιο.
3) Τη μετάπτωση του άξονα της γης, που ερμηνεύει αργές μεταβολές συντεταγμένων με τις οποίες μετρούνται οι θέσεις των ουράνιων σωμάτων, γνωστής στους αρχαίους.
Το «commentariolus» προκαλεί μεγάλη αίσθηση και πολλοί ενδιαφερόμενοι με την αστρονομία πηγαίνουν στο Frombork για να ακούσουν λεπτομέρειες της νέας θεωρίας. Έχει λεχθεί ότι η εντύπωση και ο θόρυβος που προκλήθηκε μετά την υποβάθμισή μας από τον Νικόλαο Κοπέρνικο, να απομακρυνθούμε δηλαδή από το κέντρο του σύμπαντος, πρέπει να είναι ίδιας έντασης αν ποτέ ανακαλυφθεί με αποδείξεις ότι κάπου στο σύμπαν υπάρχει νοήμων ζωή! Σημαντική είναι και η συνεισφορά του Νικόλαου Κοπέρνικου στις συζητήσεις για την αλλαγή του ημερολογίου.
Το 1514 ο Πάπας Λέων ο Ι’ κάνει έκκληση στους σοφούς να καταθέσουν τις απόψεις τους για την αλλαγή του Ημερολογίου. Ο Νικόλαος Κοπέρνικος προσκλήθηκε στη Ρώμη για το σκοπό αυτό, εξέφρασε όμως τις ενστάσεις του στο γεγονός ότι ακόμα δεν είχαν οριστικά ταυτοποιηθεί οι νόμοι που αναφέρονταν στις κινήσεις του Ήλιου και της Σελήνης και διαβεβαίωσε όμως ότι εργάζεται προς αυτή την κατεύθυνση. Η αναθεώρηση του Ημερολογίου έγινε αργότερα, το 1582, επί Πάπα Γρηγορίου του Η’ και οι παρατηρήσεις του Νικόλαου Κοπέρνικού ελήφθησαν υπόψη από τους αδελφούς Lillio.
Μετά το θάνατο του θείου του εγκαθιστά στο Frombork σε ένα ερειπωμένο Πύργο ένα μικρό πρωτόγονο αστεροσκοπείο. Εκεί αρχίζει και τη συγγραφή του έργου του. Το 1515 αρχίζει την εργασία πάνω στη Μαθηματική θεωρία της κίνησης της γης και των πλανητών, προσπαθώντας να στηρίξει τη θεωρία του με τις δικές του παρατηρήσεις και εξακριβωμένες αποδείξεις.
Μελετούσε προπάντων τη φαινόμενη πορεία του Ήλιου (εκλειπτική) κάνοντας παρατηρήσεις του άστρου αυτού στα διάφορα σημεία του ζωδιακού κύκλου. Από αυτές τις παρατηρήσεις όρισε με μεγάλη ακρίβεια τη διάρκεια του αστρικού έτους, κάτι που ήταν χρήσιμο στη μεταρρύθμιση του τότε ημερολογίου και κατάφερε να ανακαλύψει ότι το σεληνιακό απόγειο ήταν κινητό.
Παράλληλα με τις αστρονομικές του ασχολίες, μέχρι και το 1530 προσφέρει ανεκτίμητες υπηρεσίες στην πατρίδα του, στην πολιτική και νομισματική μεταρρύθμιση, αλλά και σαν γιατρός βοηθώντας τους συνανθρώπους του και συμβουλεύοντας και άλλους γιατρούς στην αντιμετώπιση της επιδημίας πανούκλας που έπληξε τις βόρειες επαρχίες, αλλά και το Frombork το 1519.
Η περιέργεια που προκάλεσε στους σοφούς της εποχής του το «commentariolus» δε μειώθηκε, αλλά αντιθέτως αυξήθηκε. Ο παλιός του φίλος Bernard Wapowski έστειλε σε γνωστό του διπλωμάτη στη Βιέννη το ημερολόγιο, με τις πλέον αληθείς και ακριβείς κινήσεις των πλανητών που υπολογίστηκαν από τον Νικόλαο Κοπέρνικο.
Ένας άλλος φίλος του από το Frombork, ο Tideman Giese, έγραψε πραγματεία στην οποία υποστήριζε τη θεωρία του. Ο επίσκοπος της Capoule Nicolas Schonberg, από τη Ρώμη έγραψε επιστολή θαυμασμού ζητώντας του λεπτομέρειες πάνω στη νέα θεωρία. Αυτή την εποχή ζει μόνος με γαλήνη και ηρεμία, τα επόμενα χρόνια όλοι της οικογένειάς του και οι καλοί του φίλοι Waposki, ο Giese, ο Schonberg, που θα μπορούσαν να κάνουν γνωστό το έργο του στην Ευρώπη, δεν υπάρχουν.
Τότε ακριβώς δέχεται την απρόσμενη επίσκεψη του μαθητή και φίλου του, του γνωστού μας Rheticus, ο οποίος υπήρξε ο μόνος χάρη στον οποίο το έργο του είδε το φως της δημοσιότητας. Αυτός μελέτησε και συζήτησε μαζί του το χειρόγραφο και ενθουσιασμένος από τη νέα θεωρία προσπάθησε να πάρει την έγκριση για δημοσίευση. Μετά από μακροχρόνιους δισταγμούς ο Νικόλαος Κοπέρνικος έδωσε τελικά την έγκρισή του και το βιβλίο εκδόθηκε στη Neurnberg.
Στις 24 Μαΐου 1543 ένας καβαλάρης έφτασε στο Frombork και έφερε το πρώτο αντίτυπο του “de revolutionibus…” και το εναπόθεσε στα χέρια του ετοιμοθάνατου Κοπέρνικου που έφυγε από τη ζωή το απόγευμα της ίδιας ημέρας σε ηλικία 70 ετών.
Τι σκέφτηκε και τι αισθάνθηκε ο άνθρωπος αυτός που έκλεισε για πάντα το Μεσαίωνα και άνοιξε το δρόμο της νέας εποχής, δε θα το μάθουμε ποτέ. Το βιβλίο ήταν αφιερωμένο στον Πάπα Παύλο το Γ’ με αποσπάσματα από το βιβλίο του Πλούταρχου (1ος μ.Χ. αιώνας) «περί των αρεσκόντων τοις φιλοσόφοις, φυσικών δογμάτων». Και κατά την εποχή του Κοπέρνικου κανένα γήινο πείραμα δεν μπόρεσε να αποδείξει ποια από τις δύο εκδοχές της κίνησης ή της ακινησίας της γης ήταν ορθή.
Εντυπωσιακά όμως φαινόμενα συνηγορούσαν στην ανεπάρκεια του γεωκεντρικού συστήματος και στην καθιέρωση του ηλιοκεντρικού. Μερικά παραδείγματα που αναφέρει ο Κοπέρνικος και ο μαθητής του Rheticus : Κατά τον Πτολεμαίο ο Ερμής και η Αφροδίτη (εσωτερικοί πλανήτες) συνοδεύουν τον Ήλιο στην ετήσια πορεία του χωρίς δικαιολόγηση. Αν όμως, όπως είπε και ο Ηρακλείδης, ο Ήλιος τοποθετηθεί στο κέντρο το τυχαίο φαινόμενο μετατρέπεται σε φυσική αναγκαιότητα.
Οι μεταβολές της λαμπρότητας του Άρη απεδείκνυαν ότι ο πλανήτης αυτός δεν περιφέρεται γύρω από τη γη. Οι φανταστικοί επίκυκλοι έκκεντροι κύκλοι και επίκυκλοι επί κύκλων, ο εξισωτής (αυθαίρετη μετάθεση του κέντρου του επίκυκλου) του Πτολεμαίου δεν μπορούσαν να ερμηνεύσουν το φαινόμενο αυτό. (Σχήμα 1)
Ο ‘Αρης, ο Δίας και ο Κρόνος παρουσιάζουν τη μέγιστη λαμπρότητά τους, όταν βρίσκονται σε αντίθεση με τον Ήλιο, ενώ το ελάχιστο της λαμπρότητας παρουσιάζεται όταν βρίσκονται σε σύνοδο με τον Ήλιο. Οι φαινόμενες ανάδρομες κινήσεις του Άρη (βρόγχοι) έχουν μεγαλύτερο εύρος από εκείνες του Δία που και αυτές είναι μεγαλύτερες του Κρόνου.
Στο έργο του Κοπέρνικου υπάρχουν βέβαια και ατέλειες, πίστευε και αυτός όπως και οι αρχαίοι στην τέλεια κυκλική κίνηση, για αυτό και οι προβλέψεις στην κίνηση των πλανητών δεν επιβεβαιώνονταν ακριβώς. Επίσης έπεσε στο σφάλμα να μην πάρει τον Ήλιο, αλλά το κέντρο της γήινης τροχιάς ως κέντρο των πλανητικών τροχιών που δεν ταυτίζεται με τον Ήλιο. Παρόλο που στον πρόλογο του βιβλίου “de revolutionibus” αναφερόταν ότι είναι αφιερωμένο στον Πάπα Παύλο τον Γ’ από τον λουθηριανό ιεροκήρυκα Andrea Osiander που είχε την επιμέλεια της έκδοσης και ότι δεν υπήρχε πρόθεση να θιγούν οι Γραφές, αλλά επρόκειτο για μαθηματική υπόθεση για διευκόλυνση μερικών αστρολογικών υπολογισμών, το βιβλίο πέρασε μετά από λίγο στον πίνακα των απαγορευμένων βιβλίων.
Μεταξύ των ενθουσιωδών οπαδών του έργου του Κοπέρνικου ήταν και ο Erasmus Reinchold, ο οποίος το 1551 υπολόγισε τους πρωσικούς πίνακες με βάση το κοπερνίκειο σύστημα. Είχε όμως και επώνυμους επικριτές με κορυφαίο τον Μαρτίνο Λούθηρο, ο οποίος πριν την έκδοση του βιβλίου είπε : «Αυτός ο ηλίθιος θα ανατρέψει ολόκληρη την επιστήμη της Αστρονομίας». Μεγάλος αντίπαλος υπήρξε και η καθολική εκκλησία που θεωρούσε ότι υποβαθμιζόταν η γη αν περιφερόταν γύρω από τον Ήλιο. Ακολούθησε όμως η εμφάνιση τριών μεγάλων σοφών, του Τύχωνα Μπράχε, του Κέπλερ και του Γαλιλαίου, που έχτισαν ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλον τέσσερις δυνατές κολώνες. Αυτές οι κολώνες λίγο αργότερα βρήκαν το μεγάλο Νεύτωνα που έριξε την πλάκα πάνω τους και δημιούργησε ένα στέρεο οικοδόμημα, δίνοντας την τελική και πλήρη ερμηνεία. Επίσης να αναφέρουμε ότι ο Κοπέρνικος προσπάθησε να ανακαλύψει και τις φάσεις της Αφροδίτης. Στη Βόρεια Ευρώπη με τα μεγάλα γεωγραφικά πλάτη ήταν ακόμα δυσκολότερος ο εντοπισμός τους. Προσπάθησε όμως, όπως και οι αρχαίοι Έλληνες, να μετρήσει τη μεταβολή της γωνιακής απόστασης δύο αστέρων από διάφορα σημεία που βρίσκεται η γη κατά την περιφορά της γύρω από τον Ήλιο. Δεν κατάφερε όμως να την εντοπίσει (που πράγματι υπήρχε) λόγω έλλειψης κατάλληλων οργάνων και της μικρής διαφοράς των γωνιών.
Μετά τον Γαλιλαίο και την ανακάλυψη των τεσσάρων μεγάλων δορυφόρων του Δία (που περιφέρονται γύρω από το Δία και όχι γύρω από τη Γη) κλονίστηκε σοβαρά η γεωκεντρική άποψη.
Το τελειωτικό χτύπημα (όπως το ταξίδι του Μαγγελάνου και των συντρόφων του για τη σφαιρικότητα της γης) ήρθε από το Γερμανό αστρονόμο Μπέσελ (1784-1846) που μέτρησε με μεγάλη ακρίβεια την παράλλαξη των πλησιέστερων στη γη άστρων και έτσι δόθηκε το οριστικό τέλος, καθιερώνοντας τον Ηλιοκεντρισμό.
Παρατηρώντας ότι η τροχιά της Αφροδίτης (Σχήμα 2) βρίσκεται περίπου στο ίδιο επίπεδο με την τροχιά της γης και ότι η Αφροδίτη εμφανίζεται στην Ανατολή (αλλά και στη Δύση), πριν τον Ήλιο με μέγιστη αποχή 46°. Εξ ορισμού το ημίτονο γωνίας σε ορθογώνιο τρίγωνο ισούται με το λόγο της απέναντι καθέτου πλευράς (Rᴀ Αφροδίτης) προς την υποτείνουσα (Rr της Γης), δηλαδή ημ.46°= Rᴀ/ Rr=0,72. Έτσι ο Κοπέρνικος υπολόγισε ότι η απόσταση Ήλιου-Αφροδίτης είναι το 72% της απόστασης Ήλιου-Γης όταν η γωνία Γη-Αφροδίτη-Ήλιος είναι ορθή. Με ανάλογο τρόπο υπολόγισε και τις αποστάσεις των άλλων πλανητών.
Επίσης να αναφέρουμε ότι ίσως από διαίσθηση χρησιμοποίησε και τον κανόνα του μοναχού Γουλιέλμου του Occam (13ος αιώνας), ότι από δύο θεωρίες που εξηγούν εξίσου καλά τα φαινόμενα προτιμητέα είναι η πιο απλή. Αξίζει να αναφερθεί και το ονομαζόμενο θεώρημα των Γεμίνου – Πρόκλου (1ος και 5ος μ.Χ. αιώνας), οι οποίοι του έδωσαν μορφή γεωμετρικού τόπου και όχι στατικού προβλήματος που το ξεκίνησε ο Ευκλείδης. (Σχήμα 3)
Δύο κύκλοι ακτίνων Α και 2R που ο μικρός περιστρέφεται εντός του μεγάλου.
Ο μεγάλος κύκλος περιστρέφεται με γωνιακή ταχύτητα ω και ο μικρός με ταχύτητα 2ω στην αντίθετη φορά. Τότε οποιοδήποτε σημείο στην περιφέρεια του μικρού κύκλου κινείται κατά μήκος της διαμέτρου του μεγάλου κύκλου.
Η επόμενη αναφορά στο ίδιο θεώρημα έρχεται στο 12ο αιώνα στο βιβλίο Tadhkira του Πέρση αστρονόμου Al Tusi, ο οποίος λέει ότι με το θεώρημα αυτό ανακάλυψε το αστρονομικό μοντέλο για την κίνηση του Ερμή.
Στη συνέχεια η σκυτάλη θα περάσει στο Βυζαντινό αστρονόμο (13ος αιώνας) Γρηγόριο Χιονάδη, ο οποίος στο βιβλίο του «Περί σχημάτων των αστέρων» κάνει χρήση του θεωρήματος για τις πλανητικές κινήσεις.
Το 16ο αιώνα αναφέρεται το θεώρημα στην εργασία ενός νεαρού Ιταλού αστρονόμου, του Amico. Ο Κοπέρνικος και οι άλλοι αστρονόμοι το χρησιμοποιούν για να αντικαταστήσουν τον εξισωτή του Πτολεμαίου. Στο βιβλίο του “on the revolution of the Heavenly Spheres” αναφέρει : «Ο Ερμής κινείται στο επίκυκλο της φέρουσας σφαίρας και όχι στην περιφέρεια του κύκλου, αλλά και πάνω και κάτω στη διάμετρο του μικρού κύκλου με μία κίνηση που παράγεται από δύο ομοιόμορφες κυκλικές κινήσεις για τη μετάπτωση των ισημεριών. Στο θεώρημα του Al Tusi, όταν η ακτίνα του μεγάλου κύκλου έχει άλλη τιμή από R, το σημείο που περιέγραφε ευθύγραμμο κίνηση περιγράφει τώρα μία έλλειψη.
Ο Heronymus Schreiber, που είχε ένα αντίγραφο του βιβλίου, δίπλα στο κενό έγραψε την ελληνική λέξη «έλλειψις», ενώ ο Κέπλερ που κληρονόμησε το βιβλίο από τον Schreiber πρόσθεσε και τα δικά του σχόλια.
Λίγο αργότερα, έχοντας και τα στατιστικά στοιχεία για τις κινήσεις των πλανητών του Τύχωνος Μπράχε, θεμελίωσε τους τρεις νόμους του για τις τροχιές των πλανητών που αργότερα τελειοποίησε ο Γάλλος αστρονόμος Joseph Lalande. Για περισσότερες λεπτομέρειες και τη μαθηματική απόδειξη βλέπε στο άρθρο του Dr. Εμμ. Πάσχου στον ΟΥΡΑΝΟ (τεύχος 72) του Ιουλίου 2009. Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι ο τροχός ανακαλύφθηκε μία φορά (από τους Σουμέριους) και δε χρειάζεται να τον ανακαλύπτουμε πολλές φορές. Ότι πολλά βυζαντινά βιβλία (μεταφράσεις αρχαίων Ελλήνων) πέρασαν κυρίως στην Ιταλία (ο Γεώργιος Πλήθων-Γεμιστός, ο Βησσαρίων και άλλοι έφεραν καραβιές βιβλίων), είναι δεδομένο. Ο Νικόλαος Κοπέρνικος σαν καλός γνώστης της αρχαίας Ελληνικής είχε γνώση όλων αυτών των συγγραμμάτων. Προχώρησε όμως παραπέρα στην Αστρονομία με αποδείξεις ισχυρές, ενδείξεις και δια της μεθόδου της «εις άτοπον απαγωγής».
Απορίας άξιον είναι πώς καταξιωμένοι αστρονόμοι μεγάλου βεληνεκούς όπως ο Ευγένιος Αντωνιάδης ισχυρίζονται ότι ο Κοπέρνικος έκλεψε, αντέγραψε, σφετερίστηκε και άλλες αφελείς κρίσεις τη θεωρία του από τον Αρίσταρχο! Η τιμή της καθιέρωσης του Ηλιοκεντρικού συστήματος ασφαλώς και ανήκει στον Ν. Κοπέρνικο.
Τώρα αν η Διεθνής Αστρονομική Ένωση (IAU) που έχει την αποκλειστικότητα στις ονοματολογίες θελήσει να κάνει κάτι ανάλογο, όπως έπραξε με το νόμο του Hubble, αλλάζοντάς τον σε νόμο Lemaitre–Hubble και θέλει να τιμήσει στο όνομα του Αρίσταρχου τους αρχαίους αστρονόμους, που κατά το νεότερο φιλόσοφό μας Θεόφιλο Βορέα, «πρώτοι τας περί του κόσμου υπετύπωσαν θεωρίας», είναι στη διακριτική της ευχέρεια να το εξετάσει και να δώσει τη νέα ονομασία στο Ηλιοκεντρικό σύστημα Αρίσταρχος-Κοπέρνικος.
Τελειώνοντας, πρέπει να αναφερθεί ότι το έργο του Νικόλαου Κοπέρνικου ανήκει στην κατηγορία των έργων που δε φοβούνται το χρόνο.
Αναφορές
1. Άρθρο των Κ. Μακρή – Δημ. Τασόπουλου, στο περιοδικό Night Sky
2. Άρθρο του Δρ. Εμμ. Πάσχου στο περιοδικό «Ουρανός», Ιούλιος 2009
3. Λεξικό Αστρονομίας Κωνσταντίνου Μαυρομμάτη
4. Άρθρο Σωτ. Σβολόπουλου στο περιοδικό ASTRSKAN με θέμα τον Ηρακλείδη τον Ποντικό
5. Ευάγγ. Σπανδάγου : «Η Αστρονομία των αρχαίων Ελλήνων»
6. Εγκυκλοπαίδεια «Νέα Δομή»
Περικλής Φρούσιος
μέλος της εταιρείας Αστρονομίας και Διαστήματος Βόλου