Αφροδίτη της Μήλου και άλλες “αιχμαλωσίες” και μία πρόταση – έναυσμα για άκρως ενδιαφέρουσες αναζητήσεις – Του Μιχάλη Κωνσταντή

Ο Μιχάλης Κωνσταντής είναι ένας εξαίρετος φίλος και πλέον αναπόσπαστο μέλος της ιονικής οικογένειας. Ο νομικός και δημοσιογράφος Μιχάλης μας έχει κάνει πολλές φορές την τιμή να συμβάλει στην ανανέωση του ενδιαφέροντος της ιστοσελίδας μας με τα πολυθεματικά κείμενά του, που ξεκινούν από τη λογοτεχνία, της οποίας είναι μεγάλος λάτρης, και φτάνουν σε θέματα ιστορίας, πολιτικής και σύγχρονης καθημερινότητας.

Νιώθουμε περήφανοι που ένας άνθρωπος με την παιδεία, την επιστημονική συγκρότηση, την ευθεία κριτική ματιά και τη διαύγεια σκέψης του Μιχάλη, έχει γίνει ένας από εμάς και με μεγάλη μας χαρά ανά τακτά χρονικά διαστήματα θα παρουσιάζουμε μέσα από την ιστοσελίδα μας τις αναλύσεις του, συμβάλλοντας στο διάλογο και την ανταλλαγή απόψεων μεταξύ των μελών της ιονικής οικογένειας.

Αυτήν τη φορά, με αφορμή ένα εξαιρετικό ποίημα για την Αφροδίτη της Μήλου, το οποίο συνδέει και με μία αληθινή, συγκινητική ιστορία, μας εξάπτει το ενδιαφέρον για τους χιλιάδες κλεμμένους αρχαιοελληνικούς θησαυρούς, που παραμένουν όμηροι στα μουσεία όλου του κόσμου, μακριά από την πατρίδα τους, από τον τόπο που έδωσε την έμπνευση στον καλλιτέχνη και όπου θα έπρεπε να εκθέτονται σε αρμονία με το περιβάλλον στο οποίο δημιουργήθηκαν.

Ο Μιχάλης προχωρά κι ένα βήμα παραπέρα, προτείνοντάς μας να αναλάβουμε πρωτοβουλίες για τη διαρκή “επανεπικεραιοποίηση” και πρόκληση του ενδιαφέροντος για την υφαρπαγή των κλαπέντων μνημείων τέχνης.

Και πολύ καλά κάνει!

Η ΙΟΝΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ έχει αποδείξει ότι αναλαμβάνει πρωτοβουλίες και συνδράμει τις προσπάθειες των συναδέλφων σε θέματα ιστορικού και πολιτισμικού χαρακτήρα. Με τις πραγματοποιηθείσες επισκέψεις μας σε μουσεία και χώρους αρχαιοελληνικών μνημείων, έχουμε ήδη ξεκινήσει μία προσπάθεια προσέλκυσης του ενδιαφέροντος, γνώσης και ενημέρωσης των συναδέλφων για την πλούσια και μοναδική ιστορία της πατρίδας μας, ενώ τις αμέσως επόμενες μέρες θα σας ανακοινώσουμε και την ημερομηνία επίσκεψης στον “ομφαλό της Γης”, το Μαντείο των Δελφών.

Ευχαριστούμε το συνάδελφο για την πρότασή του που μας δίνει την αφορμή για να κινητοποιηθούμε σε ευρύτερα πλαίσια ώστε να να αναδείξουμε το ζήτημα της υφαρπαγής των γλυπτών της αρχαιοελληνικής τέχνης.

Μετά από εξέταση των επιλογών μας, αποφασίσαμε να έρθουμε σε επικοινωνία με συνδικαλιστικές οργανώσεις του εξωτερικού, που πιστεύουμε ότι θα σταθούν αλληλέγγυες στην προσπάθεια ανάδειξης του μείζονος αυτού θέματος, ώστε να βάλουμε κι εμείς το λιθαράκι μας στον επαναπατρισμό των ανεκτίμητης πολιτιστικής και ιστορικής αξίας εκθεμάτων.

Παράλληλα κι εμείς με τη σειρά μας καλούμε τον Μιχάλη να μας συνδράμει σε αυτήν την προσπάθεια, με προτάσεις του σχετικά με τις ενέργειες που μπορεί να γίνουν, αλλά και με τη συμμετοχή του ιδίου σε αυτές!

.

.

ΑΦΡΟΔΙΤΗ ΤΗΣ ΜΗΛΟΥ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ «ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΕΣ»

Είναι άκρως ενδιαφέρουσα η ιστορία με το ποίημα του Γεωργίου Δροσίνη για την Αφροδίτη της Μήλου. Ένα από τα διασημότερα πρωτότυπα αρχαία ελληνικά γλυπτά παγκοσμίως, που βρέθηκε την άνοιξη του 1820 σε αγροτική περιοχή της Μήλου και κατέληξε ένα χρόνο αργότερα στο Μουσείο του Λούβρου. Με αφορμή αυτό το εξαιρετικό ποίημα της «Παλαμικής Σχολής» και τα συγκινητικά παρεπόμενά του, θα αναφερθούμε συνοπτικά και στα «χιλιάδες κλεμμένα μάρμαρά μας». Για να καταλήξουμε, στην ιστορία της «αρπαγής» του ανυπέρβλητου αγάλματος της Αφροδίτης από το νησί της Μήλου, καθώς και στο σχετικό ποίημα του Δροσίνη, με ακροτελεύτια μια πρόταση προς την «Ιονική Ενότητα».

Στα Μουσεία όλου του κόσμου

Η Αρχαία Ελλάδα αποτελεί πυξίδα πολιτισμού για όλους τους λαούς του κόσμου. Τα αρχαία εκθέματα προσελκύουν εκατομμύρια τουρίστες κάθε χρόνο στην Ελλάδα. Όμως, χιλιάδες είναι τα έργα αρχαιοελληνικής τέχνης που υφαρπάχτηκαν, κατά βάση με έκνομους τρόπους και κοσμούν σήμερα πολλά μουσεία του εξωτερικού. Τα γλυπτά του Παρθενώνα, η Αφροδίτη της Μήλου, η Νίκη της Σαμοθράκης, η Άρτεμις των Βερσαλλιών και χιλιάδες άλλα δεν βρίσκονται στην πατρίδα μας. Είναι σε χέρια ξένων και βιώνουν επί σειράν δεκαετιών τη δική τους «ξενιτιά και μοναξιά», καθώς και την μακρά αποκοπή από τον «φυσικό και ζωτικό τους χώρο».

Η Ζωφόρος του Παρθενώνα αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά εκθέματα στο Βρετανικό Μουσείο, εκεί όπου στεγάζονται ακόμα 15 από τις 92 μετόπες του Παρθενώνα, καθώς και μια από τις έξι Καρυάτιδες του Ερεχθείου. Τα Γλυπτά του, που αποσπάστηκαν βάναυσα από τον Έλγιν, αποτελούν περίπου το 60% του συνόλου του γλυπτού διάκοσμου του Παρθενώνα, που σώζεται σήμερα.

Το ελληνικό κράτος, με τις διαχρονικά γνωστές γραφειοκρατικές του αγκυλώσεις, ανεπάρκειες και ανακολουθίες, έχει κάνει κάποιες προσπάθειες επαναπατρισμού των γλυπτών. Η πρώτη επίσημη αιτίαση κατά του Έλγιν, στην οποία διατυπώθηκε η προσδοκία επιστροφής των διαρπαχθέντων γλυπτών, καταγράφεται το 1824 από τον Αλέξανδρο Ραγκαβή, γραμματέα «της εν Αθήναις» Αρχαιολογικής Εταιρείας. Το αίτημα επαναδιατυπώθηκε το 1924, με τη συμπλήρωση εκατό χρόνων από τον θάνατο του λόρδου Βύρωνα και φυσικά είναι γνωστός ο αγώνας που έδωσε ο Ξενοφών Ζολώτας, η Μελίνα Μερκούρη και πολλοί άλλοι Έλληνες για την επιστροφή των κλαπέντων γλυπτών. (Ιδιαίτερα όμως και πολύ πιο μαχητικά από όλους, η Μελίνα).

Η Νίκη της Σαμοθράκης είναι ένα από τα πέντε πιο δημοφιλή έργα στο Μουσείο του Λούβρου, το οποίο προσελκύει περίπου 10 εκατομμύρια επισκέπτες το χρόνο. Η Νίκη, πριν την «αιχμαλωσία» της στεκόταν αρχικά στη Σαμοθράκη σε ένα βράχο που υψώνεται πάνω από το πλάτωμα του Ιερού των Μεγάλων Θεών, ένα συγκρότημα από δώδεκα ναούς αφιερωμένους σε διάφορες θεότητες δημοφιλείς στην αρχαιότητα.

Ο βωμός της Περγάμου αποτελεί ίσως το περισσότερο ακέραια σωζόμενο γλυπτό σύνολο της Ελληνιστικής περιόδου. Μετά από διαπραγματεύσεις με την Τουρκική κυβέρνηση, η οποία συνεργάστηκε στην ανασκαφή, συμφωνήθηκε ο βωμός και η ζωφόρος να περάσουν στην κυριότητα των Μουσείων του Βερολίνου όπου και βρίσκονται. 

Ο Δισκοβόλος του Μύρωνα βρίσκεται στο Μουσείο του Βατικανού, καθώς και η «Τιμωρία του Άτλαντα και του Προμηθέα». Ο Δισκοβόλος του Μύρωνα απεικονίζει έναν γυμνό αθλητή της δισκοβολίας, ο οποίος λυγίζει τα γόνατά του και γέρνει έντονα προς τα εμπρός, στρέφοντας τον κορμό και το κεφάλι του προς τα δεξιά. Παρά την ένταση που αποτυπώνεται στο κορμί του, το πρόσωπό του διατηρεί μια γαλήνια εσωστρέφεια.

Τα μαρμάρινα ειδώλια αποτελούν το σπουδαιότερο δημιούργημα του Κυκλαδικού πολιτισμού και ανάμεσα σ’ αυτά εξέχουσα θέση κατέχει το αγαλματίδιο του «Αρπιστή», που βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης.

Η Αφροδίτη της Ταυρίδας κατά τους ελληνιστικούς και ρωμαϊκούς χρόνους, αντιγράφηκε περισσότερο από κάθε άλλο γλυπτό και είναι το πρώτο έργο αρχαίας τέχνης που έφτασε στην Αγία Πετρούπολη. Ο Μέγας Πέτρος την απέκτησε ύστερα από μακρές διαπραγματεύσεις με τον Πάπα, αρχικά τοποθετήθηκε στους θερινούς Κήπους του τσάρου, ενώ αργότερα, μεταφέρθηκε στο Ανάκτορο της Ταυρίδας και έτσι πήρε το προσωνύμιο με το οποίο είναι σήμερα γνωστή. Βρίσκεται στην Αγία Πετρούπολη και στο μουσείο Ερμιτάζ.

Στο Μουσείο Τέχνης της Βιέννης, τέλος, βρίσκονται η ανάγλυφη πληγωμένη Αμαζόνα, η Κεφαλή του Αριστοτέλη και ο Δορυφόρος του Πολύκλειτου.

Εν κατακλείδι, πάνω από 8.500 ελληνικές αρχαιότητες ανυπολόγιστης αξίας βρίσκονται σήμερα σε πολλά μουσεία του κόσμου, χώρια από εκείνα που βρίσκονται παρανόμως σε μη καταγεγραμμένες ιδιωτικές συλλογές. Οι αρπαγές «τύπου Έλγιν», οι «σταυροφόροι» του Βατικανού, η μακρόχρονη οθωμανική κατοχή, οι γραφειοκρατικές αγκυλώσεις του νεαρού ελληνικού κράτους, η φιλαργυρία κάποιων, τα κυκλώματα αρχαιοκαπηλίας και πολλοί άλλοι λόγοι συνετέλεσαν, ώστε πολλά από τα πιο όμορφα επιτεύγματα της αρχαίας ελληνικής τέχνης να βρίσκονται σήμερα «αιχμάλωτα» σε αίθουσες και προθήκες ξένων μουσείων.

Αν ρίξει κανείς μια ματιά στον κατάλογο των εκθεμάτων, θα δει πως στα μεγαλύτερα μουσεία της Ευρώπης, που κάθε χρόνο δέχονται εκατομμύρια επισκεπτών, φιλοξενείται ένα μεγάλο τμήμα του ελληνικού πολιτισμού, το οποίο «κλάπηκε» κατά τη διάρκεια των αιώνων από διάφορους κατακτητές και μεταφέρθηκε στις πατρίδες τους.

Η Αφροδίτη της Μήλου

Σε ένα από τα μεγαλύτερα και παλαιοτέρα μουσεία του κόσμου, το Λούβρο, ανάμεσα στα εκθέματά του μπορεί κανείς να θαυμάσει και την Αφροδίτη της Μήλου, ένα από τα ομορφότερα ελληνικά γλυπτά. Το άγαλμα βρέθηκε την άνοιξη του 1820 από τον Θεόδωρο ή Γεώργιο Κεντρωτά, σε πάνω από 6 χωριστά κομμάτια, ενώ στο μουσείο της Μήλου υπάρχει ένα πιστό αντίγραφό του, το οποίο έστειλαν αργότερα ως δωρεά οι Γάλλοι. Εκείνες τις μέρες βρισκόταν στο λιμάνι της Μήλου μια κορβέτα του γαλλικού πολεμικού ναυτικού, στην οποία υπηρετούσε ο, υποτίθεται φιλέλληνας, Ολιβιέ Βουτιέ, που έτυχε να παρευρίσκεται στο σημείο εκείνο. Ήταν ο πρώτος που αντίκρισε την Αφροδίτη να βγαίνει από το χώμα του νησιού, κατάλαβε ότι επρόκειτο για έργο μεγάλης αξίας και ειδοποίησε τον Γάλλο πρόξενο. Ο Γάλλος πρέσβης στην Υψηλή Πύλη, Μαρκήσιος Ντε Ριβιέρ, αγόρασε το έργο, το οποίο προσέφερε στον Λουδοβίκο τον ΙΗ κι εκείνος το δώρισε την επόμενη χρονιά στο Μουσείο του Λούβρου.

Το έργο έχει δουλευτεί σε χωριστά κομμάτια, τα δύο βασικά από τα οποία στη συνέχεια ο δημιουργός συνέδεσε στους γλουτούς, εκεί που πέφτουν και οι πτυχώσεις του ενδύματος. Χωριστά είχε δουλευτεί και το αριστερό χέρι αλλά και το αριστερό πόδι, όπως και το δεξί. Η θεά στα μαλλιά φέρει κεφαλόδεσμο (ταινία) από την οποία πίσω ξεφεύγουν βόστρυχοι. Το άγαλμα είναι φιλοτεχνημένο από Μικρασιάτη γλύπτη, πιθανόν από τις Τράλλεις και έχει κατασκευαστεί από μάρμαρο της Πάρου. Το ύψος του είναι 2,05 μέτρα και ζυγίζει 900κιλά.

Μια συγκινητική η ιστορία

Το γαλλικό «Εσταφέτ» σάλπαρε από την Μήλο για τον Πειραιά, μια σεληνόφωτη νύχτα, και εκεί οι μούτσοι με δαυλιά αναμμένα ξετύλιξαν το θείο άγαλμα για να το καμαρώσουν πριν φύγει, το πρωί πάλι για τα ξένα. Το ιστορικό αυτό γεγονός αποτύπωσε εξαίσια ο ποιητής Γεώργιος Δροσίνης, στο ποίημά του «Στην Αφροδίτη της Μήλου», το οποίο συμπεριέλαβε στην ποιητική συλλογή του «Πύρινη Ρομφαία».

Λίγα χρόνια αργότερα, μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, οι ιθύνοντες του Μουσείου του Λούβρου μετακίνησαν το άγαλμα, για να το τοποθετήσουν σε νέα θέση. Όταν το σήκωσαν ανακαλύφθηκε πάνω στο βάθρο ένα κιτρινισμένο, νοτισμένο από τη μελαγχολία, διπλωμένο γράμμα που έγραφε τα εξής: «Στη λατρευτή μου Αφροδίτη της Μήλου επαναλαμβάνω με πόνο τα λόγια του “Δροσίνη”». Ακολουθούσε όλο το ποίημα και η υπογραφή: «Βεατρίκη Κώττα, ετών 12».

Η Βεατρίκη Κώττα-Σταματοπούλου, είχε αντιγράψει το ποίημα του Γ. Δροσίνη για την Αφροδίτη της Μήλου και το είχε τρυπώσει κάτω από το άγαλμα, με αποτέλεσμα να βρεθεί από τον διευθυντή του Λούβρου, όταν ο ίδιος θέλησε να μετεγκαταστήσει τη Μαρμαρένια Θεά σε άλλη θέση. Το γράμμα αυτό και ο τρόπος έκφρασης των αισθημάτων της νεαρής Ελληνίδας έκαναν τέτοια ζωηρή εντύπωση στο Παρίσι, που ο γαλλικός Τύπος και το ραδιόφωνο για μέρες και επανειλημμένα ασχολήθηκε με το γεγονός.

Το σημείωμα τοποθετήθηκε μέσα σε γυάλινη θήκη και κατατέθηκε στα αρχεία του Λούβρου. Ο διευθυντής του ιστορικού Μουσείου, Σαρμπονό, φρόντισε να μάθει από τους πρώτους την ιστορία της μικρής Βεατρίκης, ενώ και ο ίδιος ο Δροσίνης με τη σειρά του έσπευσε να συναντήσει την, κυρία πλέον, Βεατρίκη Σταματοπούλου. Η Βεατρίκη με μια αγκαλιά ντάλιες επισκέφτηκε τον ποιητή στο σπίτι του στην Κηφισιά.

Η Αγγελική Βαρελλά γράφει σχετικά με το γεγονός: «Μόλις τον είδε, άπλωσε το χέρι, του έδωσε τα λουλούδια, δάκρυσε, κι ίσως μόνον αυτά -τα λουλούδια- να ένοιωσαν το ρίγος της συγκίνησης που κατείχε και τους δύο, τον ποιητή και την θαυμάστριά του, τον πομπό και το δέκτη».

.

Το ποίημα του Γ. Δροσίνη: «Στην Αφροδίτη της Μήλου»

Ω, θεά ξενιτεμένη, μελετώντας σε,

Γυρίζει ο νους μου πίσω έναν αιώνα:

Στη νύκτα εκείνη, που αρπαγμένη πέρασες

Μπροστά απ’ τον γκρεμισμένο Παρθενώνα.

Απ’ τα ζητιάνικα κουρέλια γύμνωσαν

Το θείο κορμί σου βέβηλοι κουρσάροι,

Κ’ έλαμψες αφρογέννητη, και θάμπωσες

Γυμνή, τ’ ολόφωτο αττικό φεγγάρι.

Για να σε ξετιμήσουν ανυπόμονα

-Τέτοια άφταστη κι αφάνταστη πραμάτεια-

Με των δαυλιών τις φλόγες σε ψηλάφησαν

Δάχτυλα βάρβαρα κι ανάξια μάτια.

Κι όταν θαλασσόδρομη πάλι κίνησες

Για της ατελείωτης σκλαβιάς τις ώρες,

Μια σκλάβα άλλη θυμήθηκαν και σ’ έκλαψαν

Του Ερεχθείου οι μαρμάρινες Κόρες.

Ψεύτικη λευτεριά στα ξένα απόχτησες

Τα θεία σου κάλλη δείχνοντας για λύτρα

Και, στερημένη εσύ τ’ Ωραίο, γίνηκες

Μεσ’ στ’ άσκημα του Ωραίου η διαλαλήτρα.

Τι τάχα κι αν σε θρόνιασαν βασίλισσα

Σε μουχλιασμένο στεριανό παλάτι;

Το μάρμαρό σου ανήλιαγο κι αδρόσιστο,

Του Αιγαίου ποθεί το κρυσταλλένιο αλάτι.

Ω! να πατούσες πάλι της πατρίδος σου,

Τα κυματόδεντρα λευκά χαλίκια,

Κι ένα στεφάνι απ’ ανθισμένες κάπαρες,

Κι ένα στρωσίδι από βρεγμένα φύκια!

Ω! κι από κάποιο θάμα τα δύο χέρια σου,

Πανώρια, ακέρια ν’ άπλωνες πάλι,

Τα χέρια σου, που σε ξένον τόπο αν σούλειπαν

Δεν είχαν τι να σφίξουν στην αγκάλη.

.

Μια Πρόταση

Η «ΙΟΝΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ» επιδεικνύει μια αξιοπρόσεκτη δραστηριότητα με την επίσκεψη αρχαιολογικών χώρων, Μουσείων και Μνημείων, εντός και εκτός Ελλάδος. Με δεδομένη την ευαισθησία όλων των Ελλήνων στο θέμα της επιστροφής των Μαρμάρων του Παρθενώνα, προτείνω πέραν όλων των άλλων πολυσχιδών δραστηριοτήτων της «Ιονικής Ενότητας», να αναδείξει και να εντάξει σε αυτές και τη συνεχή «επανεπικαιροποίηση» του ζητήματος της υφαρπαγής με έκνομους τρόπους γλυπτών της αρχαιοελληνικής τέχνης. Με εκδηλώσεις, αλλά και με την προσπάθεια «συνάντησης» με όμορους φορείς και συλλόγους εντός και εκτός Ελλάδος, (αν αυτό είναι εφικτό), που έχουν αντίστοιχες δραστηριότητες, ανησυχίες και ευαισθησίες. Άλλωστε, εκτός από το Βρετανικό Μουσείο, κάτι μας «χρωστάει» και ο Λούβρος αλλά και πολλά άλλα Μουσεία του κόσμου. Μόνον αν διεκδικείς το μείζον, μπορείς να κερδίσεις και το «έλασσον». Που είναι ούτως ή άλλως μείζον.

Μιχάλης Κωνσταντής